ژئوتوريسم زيرمجموعه توريسم پايدار بوده و هدف آن حفظ منابع گردشگري در مقاصد است. يعني هدايت گردشگران به نحوي كه محل مورد بازديد براي نسلهاي آينده هم همانطور باقي مانده و قابل استفاده باشد. ژئوتوريسم اين امكان را براي محققان و بهره‌برداران به وجود آورده است كه بتوانند محيط را بهتر و كيفيت بازديد را ارتقاء دهند به طوري كه دخالت انسان در زمين منجر به نشان دادن برجستگي ويژه و تازه‌اي از طبيعت گردد. تبديل كارخانه كنسروسازي خليج «مونته‌ري» در كاليفرنيا به آكواريوم بزرگ دريايي، ايجاد تاسيسات دفع و تصفيه فاضلاب چشمه‌هاي آبگرم و معدني «هاكونه» ژاپن موجب ارتقاء ژئوتوريسم در اين مناطق شده است. در ژئوتوريسم تلاش بر اين است كه دخالت و تصرفي توسط انسان در محيط صورت نگيرد اما به ناچار اگر اقدامي صورت گرفت اين اقدام بايستي منجر به كمال در طبيعت شود. ايجاد تغيير نبايستي ناسازگاري با محيط داشته باشد و چهره منطقه را دگرگون و ناهمگون كند.
در ژئوتوريسم طبيعت دائم توسط فرسايش آبي و بادي در حال تنوع و دگرگوني است. اين دگرگوني توسط خود عوامل فرسايش طبيعي شكل مي‌گيرد نه انسان.
«جاناتان تور تلات» متخصص و كارشناس جئوتوريسم در مجله نشنال جئوگرافيك واژه ژئوتوريسم را بدين طريق تعريف كرده است: توريسمي كه هويت جغرافيايي يك مكان را حفظ مي‌كند و يا آن را بهتر مي‌كند. او با اين تعريف تسريع مي‌نمايد كه درآمد توريسم به حفظ محيط‌هاي طبيعي كمك مي كند و به همين منظور او توريسم پايداري كه منجر به رفع فقر از جامعه ميزبان نشود را قبول نداشته و از واژه «توريسم پايدار موفق» ياد مي‌كند. لذا او ژئوتوريسم را نوعي توريسم پايدار موفق تعريف كرده كه فراتر از توريسم پايدار است. حفظ منابع گردشگري بدون بهره‌برداري و درآمد براي جامعه ميزبان و بهره معنوي براي گردشگران بي‌معني خواهد بود.
| عدم استقبال مردم از سفر با تور در كشور جهت ديدار از جاذبه‌هاي اكوتوريستي و پديده‌هاي ژئوتوريسم مي‌تواند در درازمدت به دليل عدم اطلاع كافي از اهميت و ارزش پديده‌ها و آثار طبيعي، نوع استفاده و هجوم بدون كنترل و نظارت شهروندان منجر به تخريب منابع گردد. |
در همين راستا بود كه در گردهمايي جهاني توريسم در برزيل «لوئيس اينا سيلولولا داسيلوا» رييس‌جمهور برزيل براي اولين بار از واژه «توريسم خوب» ياد كرد. يعني گردشگري كه منجر به رفاه بيشتر اهالي محلي شود و به صورت محسوس و مستقيم در رفاه اجتماعي آنها نقش داشته باشد تا آنان اثرات توريسم را دريافت كرده و در حفظ هرچه بيشتر و بهتر محيط و منابع گردشگري بكوشند.
ژئوتوريسم تلاش دارد تا از طريق ايجاد و تعريف ژئوپاركها، ديدار از جاذبه‌هاي زمين را ساماندهي و هدفمند نموده و از تخريب آثار توسط انسان جلوگيري نمايد.
ژئوپارك (Geo Park):
سازمان علمي فرهنگي يونسكو ژئوپارك را يك محدوده معين جغرافيايي تعريف مي‌كند كه شامل چند پديده خاص و زيباي زمين‌شناسي است. در اين محدوده ممكن است علاوه بر جاذبه‌هاي زمين‌شناسي تعدادي جاذبه‌هاي طبيعي، فرهنگي، هنري و تاريخي هم وجود داشته باشد كه بر روي توسعه اقتصادي منطقه اثرگذار خواهد بود.
در يك نگاه مجموعه جزاير قشم، كيش، البرز مركزي، قله‌هاي آتشفشاني، تپه‌هاي مارني خليج كواتر منطقه چابهار ايران، كلوتهاي كوير شهداد، مجموعه پارك ملي كوير و درياچه حوض سلطان، الموت قزوين، منطقه طارم سفلي بخش سيردان، دره ايزد خواست و دشت ارژن استان فارس از جمله مناطقي است كه قابليت تبديل شدن به ژئوپارك را دارد.
شناسايي ژئوپاركها و پديده زمين‌شناسي، معرفي و تبليغ آن براي بازديد، بدون در نظر گرفتن ملاحظات ژئوتوريسم و تمهيدات حفاظتي و آگاه‌سازي عمومي مي‌تواند زيانهاي جدي و غيرقابل جبراني را به آن پديده وارد كند. عدم توجه به موضوع حفاظت و نگهداري از پديده‌هاي زمين‌شناسي در كشف و استخراج معادن، ايجاد بندرگاه‌ها، راه‌ها و جاده‌هاي مواصلاتي، انتقال انرژي از طريق حفر كانال، لوله‌هاي نفت، گاز، آب و نصب دكل‌هاي برق و مخابرات، بستن سد و بند و تغيير مسير رودخانه‌ها باعث نابودي ژئوپاركها و تخريب جاذبه‌هاي زمين مي‌شود كه براي پيدايش و شكل‌گيري آن ميليون‌ها سال وقت صرف شده است.
ضرورت ثبت ژئوپاركها و پديده‌هاي ژئوتوريسم:
گرچه توجه به جاذبه‌هاي طبيعت و اكوتوريسم در اروپا به دليل فشارهاي روحي و رواني؛ سختي شرايط زندگي شهري و ماشيني و آلودگي‌هاي محيطي از نيمه دوم قرن بيستم آغاز شد و هر روزه بر تعداد اكوتورها جهت ديدار، تفريح و استراحت در طبيعت افزوده مي‌شود. ولي عمر اين رشته از صنعت گردشگري در كشور ما بسيار اندك بوده و برگزاري تورهاي سازمان يافته تخصصي اكوتوريستي كه توسط دفاتر خدمات مسافرتي و جهانگردي برگزار مي‌شود كمتر از انگشتان دست مي‌باشد.
عدم استقبال مردم از سفر با تور در كشور جهت ديدار از جاذبه‌هاي اكوتوريستي و پديده‌هاي ژئوتوريسم مي‌تواند در درازمدت به دليل عدم اطلاع كافي از اهميت و ارزش پديده‌ها و آثار طبيعي، نوع استفاده و هجوم بدون كنترل و نظارت شهروندان منجر به تخريب منابع گردد. اين اتفاق زماني شدت بيشتري مي‌گيرد كه پديده‌ها و چشم‌انداز طبيعي در نزديكي قطبهاي جمعيتي واقع شده باشد و دسترسي به آنها ساده و سهل و به نوعي ديدار از آنها براي مردم و به ويژه جواناني كه به دنبال تفريح و گذران اوقات فراغت و تخليه انرژي خود هستند «مد» شود. چنين وضعيتي نه تنها منابع و درآمدي را نصيب كشور و جوامع محلي همجوار اين آثار و پديده‌ها نخواهد كرد بلكه مزاحمت‌هاي اجتماعي، آلودگي صوتي، ترافيك، افزايش زباله‌ها و پسماندها را براي جامعه ميزبان به ويژه شهركها و روستاهاي اطراف به وجود خواهد آورد. آنگاه به جاي اينكه جامعه ميزبان و ساكنين محلي به داشتن چنين پديده‌هايي افتخار كنند از همجواري با آن احساس خستگي و نارضايتي كرده كه عامل بسيار خطرناكي براي از بين رفتن و نابودي اين آثار و پديد‌ها است.
اگر برنامه‌ريزي به منظور ساماندهي مناطق تنگه واشي فيروزكوه، اخلمد شهرستان چناران خراسان رضوي، درياچه ولشت مازندران، درياچه اوان الموت قزوين، گهر لرستان، كندوان آذربايجان شرقي و… در آينده نزديك صورت نگيرد قطعاً با عكس‌العمل منفي و تقابل جامعه ميزبان و ساكنين محلي مواجه خواهيم شد.
با توجه به اين شرايط ضروريست تا كليه منابع ژئوتوريسم كه قابليت جذب گردشگر داخلي و بين‌المللي را دارند در وهله اول توسط سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري و سازمان حفاظت محيط زيست در فهرست ميراث آثار طبيعي ملي ثبت و حفاظت و در مرحله دوم جهت ثبت در فهرست ميراث جهاني يونسكو به دبيرخانه آن سازمان پيشنهاد گردد.
قطعاً ثبت پديده‌هاي ژئوتوريسم در فهرست ميراث جهاني نيازمند تدوين برنامه جامع حفاظتي، ساماندهي، بهره‌برداري، نظارت و ارايه طرح‌هاي مدون در چهارچوب ملاحظات زيست محيطي و در راستاي توسعه پايدار خواهد بود كه بتواند توجيه لازم و كافي را براي دفاع در مجمع عمومي داشته باشد. بدون شك ثبت اين آثار در فهرست ميراث جهاني علاوه بر ارتقاء جايگاه ايران در صنعت گردشگري و ميراث طبيعي جهان، نقش قابل توجهي در معرفي جاذبه‌هاي منحصر به فرد ج. ا. ايران در بازارهاي بين‌المللي گردشگري به منظور جذب گردشگر بيشتر و كاهش تهديدها و تعرضات خارجي خواهد داشت.
اين مهم زماني اتفاق خواهد افتاد و به نتيجه خواهد رسيد كه جوامع محلي از ورود گردشگران به منطقه و همچنين توجه دولت به عمران و آباداني محل زندگي آنها منتفع شوند.
عوامل پيدايش پديده‌هاي ژئوتوريسم:
مهمترين عوامل پيدايش رخنمون‌ها، اشكال و جلوه‌هاي زمين كه موجب جلب گردشگران علاقمندان به پديده هاي طبيعي مي‌گردد عبارتند از:
1- فرسايش
2- آتشفشانها
3- چين‌خوردگي‌ها و گسله‌ها
4- گنبدها و بلورهاي نمكي
5- تپه‌هاي مرجاني
فرسايش، خالق پديده‌هاي ژئوتوريسم:
فرسايش مهمترين عامل ايجاد و شكل‌گيري پديده‌هاي زمين‌شناسي محسوب مي‌شود. فرسايش آبي، بادي، تغييرات درجه حرارت و تبلور كاني‌ها از عمده‌ترين محركهاي عمل فرسايش در سطح زمين است.
بارش برف و باران، رگبارهاي فصلي، امواج دريا، پيشروي و پسروي آب درياها، تغيير مسير رودخانه‌ها، جريان سيلابها، نفوذ آب در لايه‌هاي زمين و انحلال سنگها و رسوبات آهكي سيلتي، مارني و ماسه‌سنگي و شكل‌گيري غارها و حفره‌ها و درياچه‌ها و سفره‌هاي آب زيرزميني، نفوذ آب در سنگها، انجماد و تخريب آنها از جمله عواملي است كه چهره طبيعت را دايم تغيير داده و رخنمون ها و جلوه‌هاي رنگارنگ كاني‌ها و لايه‌هاي مختلف زمين را براي بشر نمايان مي سازد.
| در يك نگاه مجموعه جزاير قشم، كيش، البرز مركزي، قله‌هاي آتشفشاني، تپه‌هاي مارني خليج كواتر منطقه چابهار ايران، كلوتهاي كوير شهداد، مجموعه پارك ملي كوير و درياچه حوض سلطان، الموت قزوين، منطقه طارم سفلي بخش سيردان، دره ايزد خواست و دشت ارژن استان فارس از جمله مناطقي است كه قابليت تبديل شدن به ژئوپارك را دارد. |
جريانات جابجايي توده‌هاي هوايي كه باد را به وجود مي‌آورد، نقش موثري در ايجاد پديده هاي ژئوتوريسم دارد. جريانات دايمي بادها و تندبادها كه باعث تغييرات مداوم درجه حرارت، افزايش رطوبت و گاهي خشكي زمين مي‌گردد، حمل و جابجايي بذر گياهان و درختان، ذرات ريز گردوغبار و شنهاي روان و افزايش قدرت تخريبي گردبادها و امواج دريا از جمله مواردي است كه اثرات قابل توجهي بر نفوذ و تخريب رسوبات كم مقاومت زمين داشته و مورفولوژي ناهمگني را به وجود مي‌آورد. تخريب سريع لايه‌هاي غيرمقاوم زيرين سنگها و صخره‌ها بر اثر فرسايش آبي و بادي و افزايش اثر نيروي ثقل آنها موجب ريزش ارتفاعات، رانش و شكل‌گيري اشكال جديد و پيدايش پديده‌هاي متنوع و حيرت‌آوري مي‌شود كه خارج از اراده و توانايي انسانهاست.
مهمترين منابع و پديده‌هاي ژئوتوريسم:
غارها، دره‌ها، شكستگي‌ها، آبشارها، چشمه‌ها، رودخانه‌ها، ناوديس‌ها و طاقديس‌ها جهت چين‌خوردگي‌ها، رسوبات دوره‌هاي مختلف زمين‌شناسي، آتشفشانها، مواد آذرين بيروني، كف‌هاي كريستالي، استلاگتيت‌ها و استلاگميت‌هاي درون غارها و حفره‌ها، ايوانها و ستونهاي غاري و دريايي، گنبدهاي نمكي، تپه‌ها و كولني‌هاي مرجاني، بريدگي‌هاي سواحل (فيوردها)، لايه‌ها و ديوارهاي سنگي، رشته‌هاي ميكروسكوپي نمكي، توده‌هاي مواد معدني، فلاتها، تپه‌هاي مارني، تخته سنگها و قطعه سنگهاي بزرگ تعادلي، ريپل ماركهاي شنهاي روان و موجي سواحل، كانالهاي آبي جزر و مد، تپه ماسه‌هاي بادي، تنگه‌ها و تونلهاي آبي و بادي، شيارها و امتداد لايه‌ها و بقاياي پادگانه‌هاي رسوبي، فسيلهاي برجاي مانده، پوشش گياهي زمينهاي بدلندي و اشكال و احجام متعدد از جمله مهمترين آثار و پديده‌ها ژئوتوريسم براي بازديد گردشگران است.
ضوابط و حداقل خدمات در ژئوپاركها:
1- مشخص نمودن محدوده ژئوپارك توسط سازمانهاي مرتبط
2- ثبت محوطه يا پديده‌هاي طبيعي موجود ژئوپارك در فهرست ميراث طبيعي ملي
3- حفاظت و نگهباني دايمي و تامين امنيت گردشگران در محدوده مورد نظر
4- داشتن راهنماي متخصص داراي مجوز فعاليت از سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري مسلط به علوم زمين
5- اطلاع‌رساني و آگاه‌سازي مناسب مبني بر معرفي و اهميت آثار موجود در ژئوپارك و نحوه استفاده و بازديد از آثار در قالب بروشورها و اقلام تبليغاتي و اطلاع‌رساني
6- ايجاد تاسيسات اقامتي و پذيرايي موقت استاندارد شده در قالب كمپينگ و كلبه و سرويس‌هاي بهداشتي با معماري و مصالح سازگار و همگون با محيط
راهكار اجرايي:
| اگر برنامه‌ريزي به منظور ساماندهي مناطق تنگه واشي فيروزكوه، اخلمد شهرستان چناران خراسان رضوي، درياچه ولشت مازندران، درياچه اوان الموت قزوين، گهر لرستان، كندوان آذربايجان شرقي و… در آينده نزديك صورت نگيرد قطعاً با عكس‌العمل منفي و تقابل جامعه ميزبان و ساكنين محلي مواجه خواهيم شد. |
1- با توجه به آيين‌نامه طبيعت‌گردي و شرح وظايف كميته ملي طبيعت‌گردي موضوع مصوبه شماره 27313/ت 33472 ه- مورخ 5/5/84 هيأت محترم وزيران و همچنين براساس آيين‌نامه اجرايي نحوه تشكيل و اداره مناطق نمونه گردشگري موضوع مصوبه شماره 6843/ت 32400 ك مورخ 11/2/84 شوراي عالي ميراث فرهنگي و گردشگري اين فرصت و امكان وجود دارد تا اقدامات لازم از طريق كميته مذكور جهت سياستگذاري و هماهنگي بين دستگاهي، شناسايي و معرفي مناطق و محدوده‌هاي ژئوتوريسم، حمايت و پشتيباني، نظارت، تربيت و آموزش راهنمايان متخصص و تشويق و جلب سرمايه‌گذاران داخلي و خارجي صورت پذيرد. (كميته ملي طبيعت‌گردي در سطح معاون وزير جهاد كشاورزي، سازمان حفاظت محيط زيست و سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري بر طبق آيين‌نامه اجرايي تشكيل مي‌شود.)
2- بعد از شناسايي پديده‌ها و مشخص‌سازي محدوده‌هاي ژئوپاركها، از طريق حمايتهاي دولتي، امكانات زيربنايي و زيرساختي براي دسترسي و استفاده گردشگران فراهم شود.
3- ژئوپاركها به بخش‌هاي غيردولتي ترجيحاً متخصصان، فارغ‌التحصيلان و علاقمندان به طبيعت و علوم زمين جهت بهره‌برداري واگذار شده و تا مرحله سوددهي از حمايتهاي دولتي برخوردار شوند.
منابع:
1- زمين‌شناسي ساختماني و تكنونيك، دكتر مدني، جهاد دانشگاهي، تهران 1364
2- ژئومورفولوژي كاربردي- فرسايش آب- دكتر احمدي، چاپ سوم، تهران 1381
3- اطلس ژئوتوريسم قشم، عليرضا امري كاظمي. پايگاه ملي داده‌هاي علوم زمين كشور، سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور، تهران 1383
4- سالهاي آينده، توريسم جهاني، صلح و توسعه پايدار، ترجمه رضا غفاريان طوسي، همشهري 12/2/1383
5- تسهيلات جهانگردي ژاپن، علي رحيم‌پور، نقش هستي، رسانه كاج، تهران 1381
6- قوانين و مقررات سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، آرشيو دفتر تدوين استانداردهاي فني و نظارت
7- كليات ژئومورفولوژي ايران، دكتر محمود حريريان، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران
نظرات شما عزیزان:
