مقدمه: در دهههای اخیر پیشرفت کشور به سمت یک جامعه مدرن و توسعه کشور شتاب و اهمیت ویژهای پیدا نموده است. یکی از شاخص های اصلی و مهم این توسعه و پیشرفت، رشد و گسترش شهرهای کشور و بخصوص شهرهای بزرگ آن می باشد. از طرف دیگر با توجه به رشد روز افزون جمعیت کشور و بخصوص افزایش جمعیت شهرهای بزرگ که علاوه بر عوامل موالید و مرگ و میر، عامل مهاجرت مردم از روستاها و شهرهای کوچک، رشد جمعیت آنها را تشدید می کند، توجه به توسعه شهر های بزرگ اهمیت دوچندانی پیدا کردهاست. ولی آنچه در اینجا مسئله مورد سوال میباشد این نکته است که توسعه این شهرها چگونه و به چه صورتی باید صورت گیرد که نیاز های آینده کشور را تامین نماید. در این زمینه با مطرح شدن اصل توسعه پایدار و مباحث مربوط به آن، دیدگاه های مربوط به توسعه شهری و بهبود شهر مدرن با توجه با نیازهای آینده انسجام بیشتری پیدا نمود و سعی شد توسط این اصل برای سوال فوق پاسخ های مناسبی ارائه شود. که در نهایت به ظهور و مطرح گردیدن ایده ها و مسائل جدید در برنامه ریزی و توسعه شهری انجامید. در همین راستا با توجه به کمبود منابع (زمین، خاک، هوا و ...) و برای کاهش هزینه های توسعه شهری و ارائه خدمات مطلوب تر و مطابق با اصول توسعه پایدار و در عین حال اقتصادی، توجه به توسعه متراکم شهر، و افزایش تراکم شهر افزایش یافت و استفاده از آن در ساماندهی شهری به عنوان یکی از مهمترین مقولهها در زمینه توسعه شهری مطرح گردید، که سعی دارد با تحول در نحوه نگرش به توسعه شهری زمینه پایداری بیشتر شهر را فراهم آورد. به همین جهت در این مقاله قصد بر این داریم که به این موضوع پرداخته شود که توسعه متراکم شهر و افزایش تراکم شهر به چه معنی است و به چه شکلی باید صورت گیرد که همزمان با توسعه ،گسترش و تامین نیازهای شهر نهایت انطباق با اصول توسعه پایدار را داشته باشد. به همین منظور ابتدا مروری اجمالی بر مفهوم توسعه پایدار و اصول مربوط به آن خواهیم داشت و سپس چیستی و چگونگی توسعه متراکم شهری و شهر متراکم را بررسی نموده و در پایان به این مورد می پردازیم که این توسعه متراکم به چه نحوی باید صورت گیرد که زمینه پایداری بیشتری را برای شهر های بزرگ ایران فراهم آورد. توسعه پایدار: الیزابت بارتون و همکارانش در مقاله شهر متراکم و توسعه پایدار به نقل از چرچ بیان میکنند که «هنوز توافق چندانی در مورد ویژگیهای شهر پایدار وجود ندارد، و این پرسش نیز مطرح است که آیا چنین چیزی واقعاً ممکن است؟ شهرها پیچیدهاند و از لایه های گوناگونی شامل سیستمهای کالبدی، تاریخی، اقتصادی و اجتماعی تشکیل شدهاند، برای ارزیابی پایداری شهر باید این پیچیدگیها را تشریح کرد و تعریف پایداری و توسعه پایدار خود یکی از این پیچیدگیهاست» (بارتون و همکاران، 1379 :17). پس در این بخش سعی در تشریح این تعریف و پیچیدگی های آن خواهیم کرد. «با بروز ضایعات زیست محیطی، رهیافت توسعه پایدار به عنوان موضوع روز دهه آخر قرن بیستم از سوی سازمان ملل متحد مطرح شد و با عنوان دستور کار قرن بیست و یکم در سطوح بین المللی، منطقه ای و محلی تعیین شد. به همین منظور در کنفرانس سازمان ملل متحد در مورد محیط و توسعه در ریودو ژانیرو، که در سال 1992 برگزار شد، بیش از 150 کشور جهان بیانیه ریو را که در آن اصولی برای دستیابی به توسعه پایدار مطرح شده امضا کردند و برنامه ای عملیاتی برای دستیابی به توسعه پایدار در قرن بعدی به سازمانهای بین المللی، ملی، دولتهای محلی و همچنین سازمانهای غیر دولتی فرستاده شد». (بارتون و همکاران، 1379 :15) به عبارت دیگر اصل پایداری در طرح ها و برنامه های توسعه به عنوان یک هدف کلی بین المللی تعیین شده است. با وجود تمامی تأکیداتی که بر توسعه پایدار می شود ولی هنوز تعریف یگانه ای از توسعه پایدار وجود ندارد و تعاریف زیادی از توسعه پایدار وجود دارد. اما رایج ترین تعریف از توسعه پایدار تعریفی است که در کنفرانس زمین در ریو عنوان شده و بیان می دارد که: «توسعه ای پایدار است که نیاز حال را بدون به مخاطره انداختن توانایی نسل آینده برای دستیابی به نیازها و خواسته هایش برطرف کند» (بارتون و همکاران، 1379 :16) اگرچه بنا بر تعریف فوق توسعه پایدار با تخلیه مستمر منابع سر و کار دارد، اما تنها منابع طبیعی نیستند که در خطر است، بلکه ویژگی های کیفی دیگر نظیر چشم انداز، میراث گذشته، آسایش، و قابلیت نواحی شهری برای فراهم ساختن ایمنی، محرمیت، سلامتی و زندگی لذت بخش نیز در خطرند. هدف توسع پایدار شهری باید حفظ خصوصیات کلی و کیفیت محیط باشد. و لازم است که موضوعات اجتماعی و اقتصای در کنار مقوله های محیطی مورد توجه قرار گیرند. در این زمینه «...لیوت تحلیل می کند که برای درک تأثیرات متقابل فرایتد های اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی شهر، به عنوان نوعی سیستم کامل، کوتاهی شده است. برای ارزیابی پایداری شهر آنرا باید به عنوان نوعی کلیت نگریست و تمام موضوعات را در نظر گرفت» (بارتون و همکاران، 1379 :17) پس می توان گفت «توسعه پایدار شهری بر سه موضوع پایه ای می نگرد، که اقتصاد ، محیط زیست و جامعه انسانی و فرهنگ را شامل می شود و نه هر کدام بصورت مجزا، بلکه ارتباط این عوامل را هم شاخص قرار می دهد. بدین ترتیب نتایجی درست تر هستند که به فضای اشتراکی این عوامل نزدیکترند» (احمدی :95). در ارتباط بین این عوامل، نقش عامل جامعه انسانی و فرهنگ به مراتب از دو مؤلفه دیگر مهمتر است. زیرا این مؤلفه می تواند عامل سازندگی، توسعه و یا تخریب و تضییع دو مؤلفه دیگر باشد و شرایط ناپایدار اجتماعی می تواند نهایتاً به ناپایداری محیطی و اقتصادی منجر گردد. بطور مثال چنانچه در فرایند توسعه به خصوصیات و ویژگی های جامعه ساکن و فرهنگ آنها توجه نگردد ممکن است با مقاومت و برخورد ساکنان مواجه گردیده و این فرایند به ناپایداری شهر منجر گردد. پس توسعه شهری در صورتی پایدار خواهد بود که کیفیت بالایی از زندگی را برای تمام ساکنانش ارائه دهد و آنان بتوانند از راحتی و آسایش اجتماعی و فرهنگی کاملی برخوردار شوند. و در همین زمینه برنامه زیست محیطی سازمان ملل متحد ، توسعه پایدار را به عنوان «بهبود کیفیت زندگی در قالب زیست بوم های حمایت کننده تعریف می کند». در پایان این قسمت تعریفی را که شورای بین المللی ابتکارات زیست محیطی محلی (ICLEI) با توجه به اهداف محلی ارائه کرده به عنوان تعریف توسعه پایدار مد نظر در این مقاله بیان می کنیم، که عبارت است از: «توسعه ای که خدمات اولیه محیطی، اجتماعی و اقتصادی را بدن تهدید محیط زسیت، سیستمهای ساخمانی و اجتماعی که این خدمات به آن وابسته اند ارائه می دهد»(بارتون و همکاران، 1379 :19). توسعه متراکم شهر و شهر متراکم شهر پدیدهای همگن نیست و به همین علت شهر متراکم هم می تواند به روشهای گوناگون تعریف شود . ایجاد شهر متراکم میتواند به شکل ساخت ساختمانهای متراکم مسکونی یا متراکم سازی فعالیت باشد و در هر یک از این فرایندها نیز بدیلهای نامحدودی وجود دارد. همچنین توسعه متراکم می تواند در قسمتها و نواحی مختلف شهر و یا در حومه شهر انجام گیرد که در این زمینه بارتون و همکارانش اینگونه می نویسند: «...توسعه متراکم شهری می تواند در اشکال گوناگون توسعه مجدد، توسعه جدید در اراضی خالی قبلی و یا تبدیل اراضی انجام گیرد. فعالیت ایجاد تراکم می تواند به افزایش تعداد ساکنان ناحیه، افزایش اشتغال و یا رفت و آمد مرتبط با اشتغال، افزایش ترافیک در جاده ها و یا افزایش استفاده از زمین و یا ساختمانهای موجود منجر گردد.... مفهوم متراکم سازی می تواند در اشکال گوناگونی به وقوع پیوندد و هر یک بر حسب معیار پایداری میتواند متفاوت باشد. به عنوان مثال به نظر میرسد تراکم فعالیت تأثیر بدتری نسبت به توسعه متراکم [ساختمانهای مسکونی] داشته باشد – بویژه وقتی که با ترافیک غیر محلی یکی شود. به توسعه در اراضی فرسوده کلاً با دید مثبتی نگریسته شده است و در توسعه کوچک مقیاس و محتاطانه، مخالفت کمتری به چشم می خورد...» (بارتون، 1379 : 19) در اینجا منظور از شهر متراکم «...در حقیقت شکل شهری فشرده و متمرکزی است که مانع از اتلاف منابع و احساس گسستگی ناشی از جدایی و فاصله محل اسکان و فعالیت می شود. شهر متراکم بطور ضمنی، اولویت تراکم های بالاتر را، در جایی که امکان آن وجود دارد خاطر نشان میکند. با این حال شهر متراکم به ما میآموزد که برای احتراز از گسیختگی و شکاف در بافت شهری باید بر موقعیت توسعه شهری نظارت و کنترل داشت» (چایلد، 1379: 58). ولی آنچه در این مقاله بیشتر مد نظر است توسعه تراکم ساختمانی و مسکونی شهر می باشد بطوری بتواند جوابگوی رشد فزاینده جمعیت شهرهای بزرگ ایران باشد. اگرچه همانند مبحث قبلی که بیان شد نمیتوان تنها یک بعد از پایداری را مد نظر قرار داد، در این بحث نیز نمی توان فقط یک شکل از توسعه متراکم را در نظر گرفت و باید بطور همزمان به جنبه های گوناگون آن توجه نمود. لکن با توجه به اینکه در این یادداست موضوع مورد مطالعه بیشتر جنبه های انسانی و اجتماعی شهر می باشد، پس تاکید بیشتر بر توسعه متراکم ساختمانهای مسکونی خواهد بود. نوربرت شوئنوئر توسعه متراکم ساختمانهای مسکونی را اینگونه معرفی می کند: تغییر الگوی مسکن و ساختمانهای مسکونی در شهر بگونهای که سکونت در خانه های تک واحدی حیاط دار (درونگرا) و پراکنده که در ساخت آنها بیشتر از سطح استفاده میشود و پیشتر در ایران مرسوم بوده و هم اکنون هم مرسوم میباشد، به شکل سکونت در خانهها و آپارتمانهای چند واحدی (برونگرا) چند طبقه و بعضاً بلند مرتبه که در ساخت آنها بیشتر از فضای عمودی استفاده می شود تغییر نماید (شوئنوئر، 1380 : 48) . که این گونه مسکن ها نیز در شهرهای بزرگ ایران رواج یافته و هر روز بر میزان این گونه ساختمانها افزوده می شود. توسعه متراکم ساختمانهای مسکونی خود می تواند به چندین شکل انجام گیرد، ولی دوشکل عمده آن که در ایران کم و بیش مطرح گردیده و مد نظر می باشد عبارت است از توسعه و ساخت ساختمانهای بلند مرتبه و برج ها با تراکم سکونتی زیاد در آنها و دیگری توسعه و ساخت ساختمانها و آپارتمانهای با ارتفاع متوسط و عمدتاً سه تا پنج طبقه و تراکم سکونتی متوسط در آنها. حال که شرحی اجمالی بر مفاهیم توسعه پایدار، توسعه شهری پایدار ، توسعه متراکم شهری، و توسعه متراکم ساختمانهای مسکونی ارائه شد باید به بررسی این موارد بپردازیم که آیا توسعه ساختمانهای مسکونی متراکم در شهرهای ایران از دیدگاه اصول توسعه پایدار ضرورتی دارد و اگر چنین است کدام الگوی مسکن متراکم در ایران وجود شهرهای پایدارتری را تضمین می نماید و این الگوهای مسکن از نقطه نظر توسعه پایدار دارای چه مزایا و چه معایبی می باشند. در مورد پایداری توسعه متراکم ساختمانی مسکونی شهرها دیدگاه های مخالف و موافق زیادی وجود دارد موافقان شهر متراکم این گونه استدلال میکنند که به دنبال افزایش جمعیت و به دلیل کمبود زمین مناسب ساخت و ساز در شهر های بزرگ و متقابلاً قیمت بالای آن استفاده از گسترش عمودی برای ساخت مسکن امری ضروری و اجتناب ناپذیر می نماید. همچنین توسعه متراکم شهر باعث ایجاد رونق و جذابیت اقتصادی بیشتر شهر میگردد: احداث واحدهای کوچک و بزرگ تجاری ، رونق ساخت و ساز و به تبع آن رشد و توسعه مشاغل متعددی که مرتبط با صنعت ساختمان است همگی باعث پایداری بیشتر اقتصادی شهر خواهد شد. (ساختمانهای متراکم بدلیل بکار بردن تجهیزات، وسایل و مصالح و به تبع آن نیروی انسانی بیشتر نسبت به ساختمانهای غیر متراکم زمینه رونق اقتصادی و اشتغال بیشتری را برای شهروندان در مقایسه با توسعه سطحی شهر، فراهم می نماید). با توجه به این که در شهرهای ایران معمولا ساخت و سازهای مربوط به متراکم سازی شهر با تخریب ساختمانها و بناهای فرسوده شهر انجام میگیرد باعث می شود که بافتهای فرسوده شهر با سرعت بیشتری ترمیم و به سازی شوند. از نقطه نظر زیست محیطی نیز شهر متراکم بدلیل اینکه طول و تعداد سفرهای درون شهری را کاهش می دهد، در کاهش آلودگی محیط زیست و استفاده کمتر از انرژی موثر است. از سوی دیگر معمولاً توسعه شهر به صورت گسترش در سطح همانطور که در شهرهای بزرگ ایران شاهد بودهایم مستلزم استفاده از باغات، زمینهای زراعی و سبز شهر و حومه آن است (استفاده از زمینهای زراعی و باغات طرشت، کن، شهران و... در تهران و ساخت و ساز در حاشیه رودخانه زاینده رود در شهر اصفهان نمونه بارز گسترش شهر و ساختمانهای مسکونی درسطح میباشد) در صورتی که در شهر متراکم با استفاده از زمینهای مسکونی موجود و بناها و ساختمانهای فرسوده، استفاده از زمینهای سبز، باغات و زمینهای حومه شهر کاهش یافته و یا متوقف میگردد. که این خود باعث میشود محیط زیست آسیب کمتری ببیند. از دیدگاه پایدار اجتماعی، امروزه بدلیل افزایش جمعیت، حذف فعالیتهای خیابانی و حضور و نظارت کم مردم در خیابانها ، وجود فضاهای باز و وسیع شهری بدون عملکرد میعن و روشن ، کاهش ارتباطات مردمی و ارتباط با همسایگان همگی باعث بوجود آمدن مشکل عدم امنیت در شهر ها و بخصوص ثروتمندان گردیده است (نمونه بارز آن حوادثی نظیر سرقت و قتل خانواده های مسن و کم جمعیت منازل مسکونی بزرگ شمال شهر تهران می باشد) گسترش و افزایش تراکم شهر و سکونت ساکنان شهر در آپارتمانها و ساختمانهای متراکم باعث میگردد که احساس امنیت آنان افزایش یابد و محیط امن تری را برای آنان ایجاد می نماید. از طرف دیگر چنانچه در مناطق تجاری و خیابانهای بزرگ شهر بطور مثال در بالای مغازه ها اقدام با توسعه متراکم ساختمانها گردد می توان امنیت این گونه مناطق را افزایش داد. در این زمینه باری گود چایلد می نویسد: «توسعه مسکن در مناطق غیر مسکونی، میزان جرم و همچنین تخریب عمدی را در مکانهای خالی از سکنه در طول شب کاهش می دهد. «ایده چشمان ناظر در خیابان» که از اعمال بد جلوگیری می کند و امنیت شخصی را اعتلا می بخشد، فرضیه ای است که از کتاب «مرگ و زندگی شهر های بزرگ آمریکا» اثر جین جیکابز اقتباس شده است . به عنوان مثال، پتریک از تغییر کاربری فضاهای خالی بالای مغازه ها به کاربری مسکونی حمایت می کند، به این دلیل که تقریباً همه شهر ها از خالی از سکنه شدن در انتهای روزهای کاری نگرانند. این تغییر کاربری می تواند امنیت اموال و اشخاص را افزایش دهد. البته باید بر این نکته توجه کرد که مزایای امنیتی مورد ادعا در کاربری های مختلط مستلزم تحقیقات و بررسی بیشتری می باشد. زیرا عواملی که بر تخریب عمدی و جرم تأثیر می گذارند متنوع اند و تفکیک آنها از یکدیگر مشکل می نماید عواملی چون فرایندهای اقتصادی و اجتماعی نیرومند حتی تأثیر اندک محیط مصنوع را نیز تحت الشعاع قرار می دهد» (چایلد، 1379 :57). همچنین هنگامی که شهر ریز، خرد، متلاشی و پراکنده باشد پتانسیل مؤسسات شهری نظیر مدارس، بیمارستانها، مراکز کار و ... در ایفای نقش خود به مثابه وحدت دهنده اجتماعی شهر آسیب می بیند. در نتیجه هنگامی که مردم و فعالیتها در فاصلهای دور پراکنده گردند اجتماعات شهری به شدت تضعیف می گردند که این می تواند آغاز ناپایداری شهری باشد. هنگامی که ساکنان شهر به زندگی و سکونت در آپارتمانها مبادرت ورزند مجبور خواهند بود مقررات و هنجارهای مربوط به این نوع سکونت را نیز فرا گیرند و بدان عمل کنند. آنها دیگر در یک خانه مجزا زندگی نمی کنند و با همسایگان خود در یک ساختمان ساکن می گردند و در نتیجه با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و سعی در احترام گذاشت به حقوق یکدیگر و نوعی تبادل فرهنگی اجتناعی می کنند که این خود باعث می شود که تفاوتهای فرنگی بین ساکنان شهر کاهش یابد. پس می توان گفت شهر های متراکم تفاوت فرهنگی، اجتماعی و عملکردی را کمتر می کند و محیط امن، زنده و پویایی را فراهم می آورد. در اینجا باید گفت که بیشتر استدلالهایی که در لزوم شهر متراکم بیان گردید، مربوط به شهرهای بزرگ بوده و در مورد آنها صادق می باشد و در شهر های کوچک ایران که قیمت زمین چندان زیاد نیست و زمینهای بدون استفاده زیادی در آن شهرها وجود دارد، توسعه متراکم شهر در پایداری اقتصادی شهر چندان موثر نخواهد بود. چه همچنین بدلیل فواصل نزدیک اماکن به یکدیگر و کم ظرفیت بودن معابر این گونه شهرها با متراکم سازی شهر آلودگی شهر چندان کاهش نخواهد یافت و چه بسا باعث ایجاد ترافیک و آلودگی بیشتر گردد که این خود موجب ناپایداری بیشتر شهر را فراهم میآورد. پس در اینجا باید مشخص کنیم که در این یادداشت هدف ما از متراکم سازی صرفاً محدود به شهرهای بزرگ ایران نظیر تهران، اصفهان، مشهد و... میگردد، و در مورد شهر های کوچک به نظر میرسد که چنانچه توسعه آنها در سطح انجام گیرد به شرطی که به زمینهای سبز و باغات آن شهر ها آسیب چندانی وارد نگردد پایدار تر خواهد بود و چه بسا توسعه متراکم اینگونه شهر ها موجب ناپایداری بیشتر آنها گردد. قبل از آنکه به بیان دیدگاه های مخالفان و منتقدان شهر متراکم بپردازیم باید عنوان کرد که افزایش جمعیت در شهرهای بزرگ ایران و کمبود زمینهای مکسونی و قیمت بالای آنها در این شهرها متراکم سازی را امری ضروری و غیرقابل اجتناب کرده است و مشاهده می شود روند ساخت و ساز متراکم در شهر های بزرگ ایران همچنان ادامه داشته و رو به افزایش است پس بیشتر انتقاداتی که در زیر مطرح می گردد در جهت اصلاح و رفع عیوب متراکم سازی ساختمانها مطرح می گردد و نه متوقف کردن کامل این روند. در مقابل موافقان شهر متراکم مخالفان و منتقدان آن بیان می دارند که متراکم شدن شهرها همانگونه که در تهران، اصفهان ومشهد و... مشاهده می شود، باعث میگردد ازدحام ترافیکی آنها افزایش یابد بگونه ای که بطور مثال در شهر تهران کمبود پارکینگ باعث گردیده که از خیابانها و معابر به عنوان پارکینگ استفاده گردد که خود باعث افزایش بیشتر ترافیک شهری می شود،. همچنین وجود ساختمانهای بلند باعث میگردد که عبور جریان هوا به خوبی صورت نگیرد و آلودگی در این مناطق به بیرون هدایت نشده و در نتیجه آلودگی هوای شهر بیشتر گردد. این گونه مشکلات و موارد بسیار دیگری که تراکم ساختمانهای مسکونی ایجاد می کند به افزایش آلودگی و انتشار آلودگی هوا در مقیاس بزرگتری در نواحی شهری منجر میگردد. و در اثر این آلودگی، فضای سبز شهر که از نظر زیست محیطی بسیار حائز اهمیت است در خطر قرار می گیرد و در نتیجه به ناپایداری شهر می انجامد. منتقدان شهر متراکم در حوزه پایداری اقتصادی نیز معتقدند که شهر فشرده قیمت تمام شده مسکن را بدلیل اینکه ساختمانهای بلند هزینههای بیشتری را طلب میکند، افزایش می دهد و در ادامه این روند املاک تجاری و هزینه های حمل و نقل نیز افزایش می یابد. همچنین دولتها و شهرداری ها برای از بین بردن و جبران اثرات افزایش تراکم شهری نظیر آلودگی هوا، ترافیک، کمبود فضاهای عمومی ، پارکینگ و غیره باید متحمل هزینه های زیادی گردند که این هزینه ها را نیز نهایتاً خود شهروندان باید پرداخت نمایند. اما عمده انتقاداتی که به متراکم سازی ساختمانهای مسکونی میشود در حوزه پایداری اجتماعی قرار می گیرد . انتقاداتی نظیر عدم توجه به فرهنگها، ارزشها و سنت های شهروندان، توجه نکردن به سلیقه ساکنان، عدم تطابق ایرانیان با فرهنگ زندگی در ساختمانهای متراکم، از بین رفتن حریم های محرمیت و از بین رفتن مناظر ، نشانه ها و عناصر محلی و شهری که نقشی هویت بخش برای ساکنان دارد. «به نظر ایوانز سیستم برنامه ریزی مردم را به زندگی درون شهرهای بزرگ و آپارتمانهای کوچک مجبور میکند و اینجاست که سازندگان مسکن آشکارا از وظیفه خود که همانا برآورده ساختن نیازها و سلائق مصرف کنندگان است قصور می ورزند» (چایلد، 1379 : 55) در این زمینه دکتر تقی زاده در مقاله توسعه پایدار شهر و مسکن اعتقاد دارد که: معمولاً معماران و طراحان شهری با قالب فکری خود و الگو برداری از مدل ها و طرح های بیگانه که معمولاً تناسبی با فرهنگ و سنت های ایرانی اسلامی ندارند، مبادرت به طراحی و ساخت مسکن متراکم برای شهروندان می نمایند بدون اینکه به سلائق و علاقه مندی های افرادی که قصد سکونت در این ساختمانها را دارند، توجهی نمایند. اینگونه مسکن ها صرفاً سرپناهی برای حفاظت انسان از آب، باد، سرما و گرما و تجاوز است در صورتی که در فرهنگ ایرانی خانه به عنوان حرم تلقی می شود و منزل محل نزول و آرامش است و مسکن از سکینه مشتق می شود و مترادفهایی همچون سرا، منزل، دار و خانه دارد که آنها نیز جملگی بر این معنا دلالت می کند (تقی زاده، 1380 : 7و8). از دیگر انتقاداتی که به ساختمانهای متراکم و بلند مرتبه وارد می شود از بین رفتن مناظر، عناصر و نشانه های شهری و محلی است که نقش تعیین کننده ای در هویت بخشی ساکنان بر عهده دارد در این زمینه «كوين لينچ نظريه پرداز صاحب نام معتقد است، نشانه ها و مناظر و عناصر فيزيكي تشكيل دهنده هر محله اي را، كه در واقع علايم محيطي آن محل محسوب مي شود، به واسطه نقش نماديني كه در ايجاد ارتباط بين ساكنين محل ايفائ مي نمايند، مي بايد يك معيار اجتماعي به شمار آورد. هر چه وضوح و خوانايي اين علايم بيشتر بوده و در ارتباط مستقيم تري با عملكردهاي جامعه باشند و ريشه در مكان و زمان فعاليت هاي جاري داشته باشند، ارتباط اجتماعي قوي تري به وجود مي آورند. خصوصيت هويت بخشي نشانه هاي شهري از سوي ديگر، دربرگيرنده ويژگي هاي عملكردي مشخصي نيز مي باشد از جمله، دسترسي بصري به اين نشانه ها منجر به ثبت خاطره آنها در ذهن و در نتيجه كمك به نقش بستن شفاف تر ساختار فضايي شهر در ذهن شهروندان و سهولت رجوع ذهني مكرر به اين نشانه ها در صورت نياز در هنگام جابه جايي در سطح شهر مي گردد. بديهي است كه هر چه شهر توسعه بيشتري مي يابد، ويژگي هاي فوق بر اهميت نشانه ها و مناظر پرارزش در رابطه با كيفيت زندگي شهري مي افزايند.در تهران طبعا با توجه به عدم اعمال نظارت موثر در اين زمينه، موارد نامطلوب بي شماري رخ داده كه وضعيت نابساماني به لحاظ ساختار بصري- فضايي- كالبدي شهر به وجود آورده است. صرف نظر از مناظر و نشانه هاي شهري با اهميت كه دسترسي بصري به آ نها از نقاط گوناگون شهر مسدود گرديده، يكي از قربانيان ساخت و ساز بناهاي مرتفع، مهمترين عنصر پرارزش، دلپذير و نمادين ساختار طبيعي شهر كه به وضوح از ارزش والايي در زمينه مناظر و هويت طبيعي شهر برخوردار است يعني سلسله كوه هاي البرز، مي باشد كه كيفيت ارزش هاي بصري آن به طور روزافزوني به واسطه توسعه ناهماهنگ اينگونه ساختمان ها با ابعاد و اشكال گوناگون به شدت خدشه دار گرديده و در حال تنزل است...» (عبدالله خان گرجی، 1382: 8) این نظر کاملا جا افتاده است که استانداردهای خاص با ضوابط اجرایی در باره موضوعاتی چون نور خورشد، روشنایی روز، محرمیت، چشم انداز و دسترسی در مقایسه با معیار تراکم ، اساس و پایه قابل اعتمادتری برای کنترل توسعه مسکونی است به عبارت دیگر، ترویج یک عقیده و تصویر جذاب در صورتی پذیرفته است که با ادراک ساکنان آن مطابقت داشته باشد در مورد انتقادات مطرح شده باید گفت که: اگرچه بیشتر این انتقادات به متراکم سازی می گردد صحیح و مورد قبول می باشد اما باید خاطر نشان کر که اکثر مسائلی که مطرح گردید نه مربوط به خود توسعه متراکم ساختمانهای مسکومی بلکه به توسعه متراکم شهر بدون برنامه ریزی و عدم توجه به دیگر ابعاد توسعه شهری نظیر سیستم حمل و نقل عمومی ، معابر و مکانهای عمومی و خدماتی می باشد. به عنوان مثال در شهر های بزرگ ایران توسعه معابر، جاده ها و سیستم حمل و نقل عمومی و بخصوص حمل و نقل ریلی که در شهرهای بزرگ ضروری و اجتناب ناپذیر است بسیار کندتر از توسعه ساختمانهای متراکم انجام گرفته است و یا در بخشی از متراکم سازی هایی که در ایران صورت گرفته است کاربری های مسکونی مجزا از کاربری های دیگر در نظر گرفته می شود . در صورتی که سیاستی که در نظر دارد توسعه نواحی جدید را کاهش دهد و بنابراین از تأثیرات توسعه شهری بر حومه ها، زمینهای سبز و آلودگی هوا بکاهد، باید تراکم کاربری های مسکونی و به تبع کاربری های صنعتی و تجاری را به طور همزمان و بصورت هماهنگ افزایش دهد. در این زمینه هری ریچاردسون در مقاله "شهر های متراکم در کشورهای در حال توسعه" بیان می دارد: «اگرچه تراکم در برخی شهرهای کشورهای در حال توسعه از تراکم شهر های توسعه یافته بیشتر است اما شهرهای کشورهای در حال توسعه بی تردید از پایداری کمتری نسبت به همتایان توسعه یافته خود برخوردارند. به نظر او تراکم زیاد همراه با سیستم حمل و نقل نامناسب، نه تنها به سلامت زیست محیطی و پایداری شهر نمی انجامد، بلکه خود به ناپایداری دامن میزند. تمامی اینها بدین معناست که شهرهای متراکم کشورهای درحال توسعه ، برنامه ریزی نشده است و نتیجه طراحی از پیش تعیین شده نیست و بر عکس تراکم این شهر ها خود به خود و حتی با بی نظمی بوجود آمده است [موردی که در شهر های ایران و بخصوص شهر تهران به وضوح قابل مشاهده است.] بدین ترتیب ریچاردسون از بستگی شدید تراکم به سایر عوامل یاد می کند و تراکم را به خودی خود ، عامل موثری در پایداری شهر نمی داند . او می نویسد که کیفیت محیط زیست منعکس کننده تمهیدات بسیاری است که ربطی به تراکم ندارد و اضافه می کند که تاثیرات عواملی چون برنامه های فرهنگ ساز در محلات فقیر نشین و کم درآمد می تواند از تراکم مناطق خیلی مهمتر باشد. ( ) به همین علت اغلب این توصیه نیز مطرح می گردد که ایده شهر متراکم بهتر است موازی با سیاستهای تکمیلی دیگر پیگیری شود، مثلاً در مورد سیاستهای حمل و نقل مفهوم آن این است که سیاستگذاری برای کنترل توسعه مسکن وقتی موفق خواهد شد که سیاستهای مذکور با اقداماتی دیگر همچون کنترل پارکینگ ، طرح های پارک/سوار کنترل تقاضای ترافیک و یا سیاستهای دیگر برای اعتلای حمل و نقل عمومی همراه شود و یا مثلاً در نمونه موردی مصرف خانگی انرژی می توان با اعمال استانداردهای سختگیرانه در ساخت و ساز مسکن های جدید استفاده بهینه ای از انرژی به عمل آورد. از سوی دیگر با توجه تفاوت فرهنگی که میان کشور ایران و کشورهای غربی وجود دارد پس لازم است تا تلاش شود که الگوهای ساخت مسکن متناسب با فرهنگ، معیارها و ارزشهای ایرانی باشند. حتی در این زمینه باید به فرهنگ ها و خرده فرهنگ های متفاوتی که در هر یک از شهرهای ایران وجود دارد نیز توجه نمود. بطور مثال شهرهای مانند اصفهان و مشهد که دارای بافت و فرهنگ مذهبی و سنتی تری نسبت به شهر تهران هستند طراحی و الگوهای متفاوت و خاص خود را طلب می نمایند. در این باره قماشچی می نویسد: « برنامه ریزی برای هدایت و سازماندهی یک توسعه درونزا و پایدار، مستلزم توجه به تغییرات اقتصادی ، محیطی و اجتماعی محل با تکیه بر دانش و حضور مردم بومی در فرایند برنامه ریزی ، تصمیمگیری و اجرا به شمار میرود. حضور و مشارکت مردمی در توسعه باید از مرحله شناخت محیط و جامعه بومی شروع شده و پس از برنامه ریزی تا آخرین مراحل اجرایی برنامه ادامه یابد» (قماشچی، 1379: 10) با انجام تحقیقات اجتماعی می توان ویژگی ها و شاخص های مسکن خصوصی را که جوابگوی خواسته ای مصرف کنندگان هر شهر و منطقه باشد مطالعه و ارزیابی کرد و الگوهای مسکنی را طراحی و اجرا نمود که زمینه بیشتری را برای پایداری شهر به ارمغان آورد. نکته مهم دیگری که در اینجا باید بدان اشاره کرد این است که یک مجموعه از انتقاداتی که به متراکم سازی ساختمانهای مسکونی وارد می شود مربوط به ساختمانهای بلند مرتبه و برج های مسکونی است و بیشتر مخالفت هایی که با ساختمان سازی متراکم می شود، متوجه اینگونه ساختمانها می باشد. پس چنانچه ساخت و ساز ساختمانهای بلند مرتبه محدود به مناطق خاصی از شهرها گردد و یا در بعضی از شهر ها مانند اصفهان که موجب اختلال در هویت تاریخی شهر و می گردد، به کلی متوقف شود، بسیاری از مسائل بلند مرتبه سازی مرتفع میگردد. پس به همین دلیل به نظر میرسد که به جهت رشد و توسعه متراکم شهرهای بزرگ ایران الگوی مناسب برای ساختمانهای متراکم، صرفاً ساختمانهای متراکم چند طبقه کوتاه مرتبه و می باشد که طبقات آن صرفاً 4 یا 5 طبقه محدود می گردد. چایلد در مقاله "طراحی مسکن ، فرم شهر و توسعه پایدار" ساختمانهای کتراکم کوتاه مرتبه را اینگونه پیشنهاد می دهد: «پیشنهاد ... تراکم متوسط و یا به عبارت دقیقتر توسعه متراکم با مسکنهای کوتاه مرتبه و خانه سازی خوشهای است. این پیشنهاد، گزینه فشردهای از حومههای پراکنده آمریکایی ایست و در همان حال درسهایی را که مطالعات انواع مسکن های متعدد بدست آمده بکار میبندد و نیز میآموزد که سلائق و خواستههای جا افتادهای نیز راجع به سیمای بصری و محیطی املاک حومهای وجود دارد که باید در طراحی مورد توجه قرار گیرند» (چایلد، 1379: 53). ساختمانهای کوتاه مرتیه بدلیل اینکه تعداد کمتری از خانوارها را در خود جای می دهد کمتر دچار تفاوتهای فرهنگی زیاد می شوند و خانواده هایی که فرهنگ نزدیکتری به هم دارند می توانند در یک ساختمان مسکونی ساکن شوند. «در مراکز داخلی شهرها، خانه سازی خوشه ای به مردم این امکان را می دهد که در محیطی آرام و سرسبز با دسترسی به اشتغال شهری به سر ببرند. در حومه های شهری هم ، مسکن خوشه ای-البته اگر الگو به شکل نظم و درستی تکرار شود- باید تراکم کلی را افزایش دهد و حمل و نقل عمومی را اقتصادی تر کند به علاوه مسکنهای خوشهای مزایای آپارتمانهای بلند مرتبه را نیز در خود دارند(محرمیت، نظارت بالای خانواده، امکان دسترسی به تسهیلات عمومی) بدون اینکه معایب آنها را داشته باشند (از جمله فاصله از زمین و احساس غربت) توسعه متراکم با مسکن های کوتاه مرتبه بایستی با ساختمانهای با 3 یا حداکثر 4 طبقه محدود شود»(چاید، 1379: 53). علاوه بر این، تعادل بین کاربری های مسکونی و غیر مسکونی در تراکم های بالا تغییر می کند. مقدار زمین مورد نیاز برای فضای باز، مدارس و دیگر تسهیلات محلی ، بستگی به تعداد جمعیتی که در هر ناحیه زندگی می کنند و نه مقدار زمینی که صرف ساخت مسکن شده است. کاربری های غیر مسکونی نسبت بزرگتری از کل اراضی شهری را در تراکم های بالاتر به خود اختصاص می دهد و در نتیجه صرفه جویی زمین در تراکم های بالاتر کمتر می شود. همچنین تراکم های بالا می تواند مشکلاتی را برای ساختمانها از لحاظ میزان دریافت نور خورشد بوجود آورد. شکل های معماری توسعه متراکم با خانه های کوتاه مرتبه، مزایای دیگری نیز دارند. اینها هرینه خرید زمین و زیرساختهای آنرا برای سازندگانش کاهش می دهند در حالی که هزینه های اضافی چون بالابرها و دیگر خدمات مربوط به بلند مرتبه ها را در خود ندارند. با این حال ممکن است خانواده های دیگر چیزهای متفاوتی را ترجیح دهند مثلاً خانواده های جوان ممکن است زندگی در ساختمانهای بلند مرتبه را ترجیح دهند و خانوادههای سالخورده آپارتمانهای کوتاه مرتبه را ترجیح دهند پس لازم است در برنامه ریزی های شهری بگونه برنامه ریزی شود که بتواند سلیقه های متفاوت را در نظر گیرد و مناطقی را برای ساخمانهای بلند مرتبه و مناطقی را برای خانه های حیاط دار و تک واحدی در نظر گیرد و این مناطق به گونهای انتخاب شوند که آسیب چندانی به بافت شهری و پایداری آن وارد نکند. در این قسمت قصد بر این است تا ایده آپارتمانهای فامیلی (ساختمانهای فامیلی) را که به نظر می رسد می تواند برای بسیاری از شهر های ایران مناسب و قابل اجرا باشد مطرح نماییم. منظور از آپارتمانهای فامیلی ساختمانهایی است ک ساکنان آن همگی بایکدیگر دارای نسبت فامیلی و یا دوستی نزدیک می باشند. در کشور ایران بدلیل نزدیکی و صمیمیتی که بین خانواده های فامیل وجود دارد چنانچه این خانواده ها در یک ساختمان با یکدیگر زندگی می توانند کمتر با درگیریها و مشکلاتی که در دیگر آپارتمانها وجود دارد مواجه شوند. مزایای این نوع ساختمانهای مسکونی را اینگونه می توان برشمرد: - ساکنان این آپارتمانها فرهنگ و سبک زندگی بسیار مشابهی دارند و به همین سبب کمتر با یکدیگر دچار تعارض می شوند - چنانچه مسئله ای بین آنها بوجود آید به راحتی می توانند با یکدیگر تفاهم و مصالحه نمایند. - به دلیل آشنایی و نسبت فامیلی که با یکدیگر دارند کمتر مسائل مربوط به محرمیت در اینگونه آپارتمانها بوجود میآید. - از نقطه نظر اقتصادی نیز معمولاً افراد فامیل راحت تر با یکدیگر به توافق خواهند رسید و در نتیجه برای ساخت اینگونه مسکن ها بصورت خصوصی، دولت با تشکیل تعاونی های خانوادگی سریعتر و بهتر به نتیجه خواهد رسید - چنانچه این خانواده ها برای اولین باری باشد که مبادرت به زندگی در آپارتمان می کنند و آشنایی چندانی با فرهنگ و نحوه سکونت در اینگونه ساختمانها نداشته باشند در راه تطبیق خود با این نحو زندگی کمتر با مشکل مواجه خواهند بود. زیرا فرصت این را دارند که همسایگان بدلیل نسبت فامیلی که با آنها دارن نرمش و انعطاف پذیری بیشتری از خود نشان می دهند و در نتیجه راح تر و آسان تر با فرهنگ آپارتمان نشینی آشنا می شوند. - اینگونه خانواده ها معمولا مناسبات و مراسم مشابه و مشترکی با هم دارند پس در مواقع لزوم به سادگی می توانند بدون وجود مشکلات خاصی که در دیگر آپارتمانها و در ارتباط با همسایه ها وجود دارد، به برگزاری مناسبات و مراسم خود ( نظیر جشن ها، مهمانی ها، عزاداری ها، پختن نذری و... ) بپردازند. - مهمتر از همه ساکنان این نوع از ساختمانها با توجه به آشنایی و شناختی که از یکدیگر دارند احساس امنیت بیشتری در این نوع آپارتمانها خواهند داشت. پس چنانچه دولت و شهرداریها بتوانند در کنار سایر طرح های ساختمانی همچون طرح مسکن مهر و شاید جایگزین آنها این طرح را نیز بررسی و درصورت عملی بودن به اجرا گذارند. امکان پایداری اجتماعی بیشتر در شهر فراهم خواهد شد .البته این ایده خام و ابتدایی می باشد و لازم است که بررسی و تحقیقات بیشتری در این مورد انجام گیرد و چنانچه نتایج آن مطلوب بود به شکل آزمایشی به اجرا درآید. استفاده از آپارتمانهای فامیلی را هم اکنون نیز می توان در گوشه و کنار بسیاری از نقاط شهر تهران مشاهده کرد که می توان از آنها در بررسی این ایده استفاده مطلوب نمود. نتیجه: موضوعات زیر به عنوان نتایج برآمده از مباحث مطرح شده در بالا قابل ذکر هستند که دقت در آنها می تواند به دستیابی به شهری متراکم با پایداری بیشتر منجر شود.
نظرات شما عزیزان:
پاسخ:
گزیده منظر شهری:گوردن کالن:ترجمه دکتر منو چهر طبیبیان1.
برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری؛ زیاری، کرامت‌ا2.
اصول و روشهای طراحی شهری در ایران(جلد اول و دوم):مهندس محمود توسلی3.
طراحی شهری بسوی یک شکل پایدارتر شهر: هیلد براند فری ترجمه دکترسید حسین بحرینی4.
پاسخ:
دوست من اگه ترس رو در زندگی خود راه بدی توسیه میکنم زندگی نکنی چون ترس = نا امیدی و شکسته از قدیم گفتن در ناامیدی بسی امید است پس با یاد خدا و همت خودت درستون رو بخونید میدانیاش رو چند نفره انجام بدین و بالاخره یه دریچه رو به روشنایی پیدا کنید مسلما راههای زیادی برای گریز از مشکلات هست مهم اینه که تلاش و جدیت داشته باشین و از خودتون پشتکار
