-

مدیریت بلایای طبیعی

طبق یک تعریف علمی ، حوادث غیر مترقبه ، زاییده پدیده های طبیعی هستند که بر اثر تغییرات در پوسته کره زمین رخ می دهند و همه ساله علاوه بر خسارات فراوان در جهان ، هزاران قربانی به جای می گذارند.
بر این اساس ، حوادث شدید باعث از هم پاشیدگی خانواده ها ، بی خانمانی افراد ،‌مشکلات بهداشتی ،‌ سوء تغذیه ، ‌رکود یا تعطیلی مراکز آموزشی و خدماتی ، بیکاری ، ‌مهاجرت اجباری می شوند.
همچنین اهمیت حوادث طبیعی تا آنجا است که سازمانهای بشر دوست بین المللی
موظف شده اند تا برنامه های خود را موازی با حقوق بشر برنامه ریزی کرده و خود را در مقابل گروه هدف ازجمله در بخش حوادث طبیعی مسوول و پاسخگو بدانند.
براین اساس ، توزیع نظامند دانش و اطلاعات بین افراد ،‌خصوصا افرادی که در پاسخگویی شرکت دارند ،‌اصل بنیادین دستیابی به درک مشترک از مشکلات و انجام هماهنگی های لازم بین سازمانی در بخش حوادث طبیعی تعریف جهانی شده است .

طبیعت در طول تاریخ ، چهره خشن خود را با پدیده های ویرانگری نظیر زمین لرزه ، فوران آتشفشان ، خشکسالی ، ‌جاری شدن سیل ، شوک های حرارتی ، گردباد ، توفان های گرمسیری و دریایی به انسان نشان داده و شالوده زندگی بشر را از بدو پیدایش آن با خطر مواجه کرده است .
با توجه به اینکه این گونه فرآیندهای طبیعی اثرات منفی بر زندگی انسان داشته اند ،‌از این رو از دیدگاه برخی صاحبظران از آنها به عنوان بلایا نام برده شده است.
کارشناسان و صاحبنظران بر این باورند چنانچه طبیعت باعث ایجاد حادثه ای شود که موجب تلفات و خسارت گسترده انسانی ،‌مادی و طبیعی شده و قدرت آن بیشتر ازتوان بشر باشد ، ‌بلایای طبیعی نامیده می شود.
بلایا اغلب بر اساس عامل به وجود آورنده شان که می تواند طبیعی یا ناشی از دخالت بشر باشند طبقه بندی می شوند.
1- بلایای طبیعی ناگهانی ،‌این بلایا به دو گروه تقسیم می شوند.
الف- بلایایی که منشا زمینی دارند نظیر زمین لرزه ،‌زمین لغزش ، ‌وقوع بهمن ،‌آتشفشان و تسونامی
ب- بلایایی که منشا ء ‌آب و هوایی دارند مانند ‌توفان، ‌گردباد، ‌سیل، سرما و گرمای شدید که تحت تاثیر مستقیم عوامل آب و هوایی قرار دارند و همچنین تهاجم آفات ،‌آتش سوزی ،‌رها شدن مواد سمی و خطر آفرین در محیط زیست که تحت تاثیر غیر مستقیم عوامل آب و هوایی می باشند.
2- بلایایی طبیعی تدریجی ‌ مانند خشکسالی ،‌ قحطی و بیماریهای واگیر که به تدریج جامعه را تحت تاثیر قرار می دهند.
گرچه مفهوم بلایای طبیعی به طور معمول زمین لرزه ،‌سیل ، زمین لغزش ،‌آتشفشان و برخی دیگر ازاین گونه پدیده ها را در اذهان تداعی می نماید اما امروزه به علت مداخله بی رویه انسان در محیط زیست ابعاد این قبیل بلایا گسترده تر شده و از چارچوب مفاهیم رایج آن فراتر رفته است .
انسان همواره به توسعه که لازمه آن منابع طبیعی است نیازمند بوده و بر این اساس سیمای طبیعت بویژه زمین را با ایجاد سکونت گاهها، توسعه حمل و نقل ، نابودی جنگل ها و مراتع ، ‌فعالیت های کشاورزی و صنعتی ،‌بهره برداری از معادن ،‌ایجاد سدها و تغییر مسیر رودخانه ها تغییر داده است .
از طرفی افزایش جمعیت ، پیشرفت فن آوری و در نتیجه گسترش فرهنگ مصرف و به دنبال آن نیاز بشر به منابع طبیعی و انرژی ،‌موجب تغییرات شدیدتر و گسترده تر از گذشته در محیط زیست شده است .
گرم شدن کره زمین ،‌کاهش لایه ازن ، ‌ریزش نزولات اسیدی، ‌آلودگی هوا ، ‌آلودگی شیمیایی آب و مواد غذایی ،‌ نابودی و کاهش تنوع زیستی و بالاخره تغییرات آب و هوا ،‌نمونه هایی از این قبیل بلایا هستند.
به دلیل عدم آگاهی و زیاده خواهی بشر ،‌ابعاد حوادث گسترده شده که علی رغم دسترسی به فن آوری پیشرفته و حجم اطلاعات مورد نظر ،‌عملا مقابله با آنها بسیار مشکل شده است .
‌آمار و تحقیقات نشان می دهد که حدود 90 درصد از بلایای طبیعی که در جهان رخ می دهند در ارتباط با عوامل اقلیمی است که در برخی از مناطق جهان این موضوع به 100 در صد می رسد .
یک تغییر کوچک در اقلیم با تغییر پذیری اقلیمی در بسیاری موارد می تواند منشا تغییرات بزرگ در شدت و میزان وقوع رخدادهای شدید اقلیمی و بلایای طبیعی باشد .
هرساله بلایای طبیعی گوناگون از جمله زمین لرزه ،‌سیل ، توفان ،‌خشکسالی ، لغزش زمین ،‌آتشفشانی مناطق مختلف جهان را دچار مصیبت و انسان ها را گرفتار می سازد.
براساس آمارهای منتشره از سوی سازمان ملل متحد ‌از بین انواع بلایای طبیعی که هر ساله تلفات جانی و خسارت اقتصادی فراوانی در سطح جهان به جوامع انسانی وارد می سازد ، بلایای زیر به عنوان حوادث طبیعی عمده در سطح جهان با حداکثر وقوع و خسارت شناخته شده اند.
سیکون های حاره ه ای،‌ زمین لرزه ، ‌سیل، ‌توفان حاره ای ، ‌خشکسالی، ‌آتشفشان، ‌بهمن ، ‌لغزش زمین ،‌ ال نینو ، ‌تسونامی (سونامی )، شوک های حرارتی ( تغییرات ناگهانی دما).
بر اساس آمار طی چهل سال گذشته ، حدود 4 میلیون نفر در اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست داده اند و بیش از سه میلیارد و 200 میلیون نفر مصدوم ، ‌بی خانمان و یا به نقاط دیگر جهان مهاجرت کرده اند.
مرگ و میر انسان ها یکی از بهترین شاخص ها برای سنجش اثرات مخرب بلایای طبیعی بر حیات آدمی است.
طبق تحقیقات علمی ، به ازای هر انسان که در اثر وقوع بلایای طبیعی قربانی می شود جان 3 هزار انسان دیگر در معرض خطر قرار می گیرد.
آمارها همچنین بیانگر این واقعیت است که بلایای طبیعی روبه افزایش است .
با توجه به آثار و پیامد های گوناگون بلایای طبیعی در کشورهای مختلف جهان اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه ،‌آمارهای ارایه شده در باره خسارت های جانی و اقتصادی نمی توانند یکسان باشند.
به هر حال 90 درصد از خسارات جانی به دو /سوم جمعیت کشورهای در حال توسعه ارتباط می یابد ،‌در حالی که سه /چهارم از مجموع خسارت های مادی به کشورهای در حال توسعه مربوط می شود.
بلایای طبیعی در کشور های فقیر به مراتب بیشتر است ‌به طوری که بر پایه رهیافت های انجام شده بیش از 3 هزار مورد خسارت جانی در هر مورد از بلایا به کشورهای فقیر وارد می شود در صورتی که این رقم در کشورهای ثروتمند از 500 مورد تجاورز نمی کند.
هر چند قربانی شدن میلیون ها انسان خود فاجعه ای اسفبار است ،‌اما نمی توان ضرر و زیان اقتصادی و پیامد های زیست محیطی ناشی از بلایای طبیعی را نیز نادیده گرفت .
بر پایه اطلاعات ارایه شده ، خسارات اقتصادی سالانه مرتبط با بلایای طبیعی در جهان در حدود 50 تا 100 میلیارد دلار بر آورد شده به طوری که در بعضی سالها میزان خسارت ناشی از بلایای طبیعی در جهان بیش از 450 میلیارد دلار بوده است .
براین اساس بیشتر خسارت اقتصادی ناشی از تمرکز فقر است ،‌باوجود این چنانچه خسارت اقتصادی نسبتی با ثروت ملی داشته باشد،‌بلایا می باید به طور گسترده در کوچک ترین و فقیر ترین کشورها تحمل شود.
اصولا بلایای طبیعی باعث کاهش تولید سرانه ملی کشورها و در نتیجه کاهش درآمد سرانه می شوند که پیامد آنها فقر است .
به گفته برخی کارشناسان ، ایران در یکی از مناطق حادثه خیز کره زمین قرار گرفته ، ‌به طوری که از 40 نوع بلایای طبیعی در جهان بیش از 30 نوع آن در کشور ما رخ می دهد.
سیل ، ‌زلزله ، ‌خشکسالی ، ‌سرمازدگی ،‌آتش سوزی ،‌ انفجاز و صاعقه از جمله حوادث
طبیعی در ایران هستند.
تجربیات گذشته نشان داده است که پدیده های طبیعی هنگامی به سانحه تبدیل می شوند که جوامع شناخت کافی از آنها نداشته و آماده رویاریی با آن نباشند.
حسن پسندیده کارشناس محیط زیست در کرج می گوید: آماده سازی تمام اقشار جامعه برای مراحل سه گانه چرخه سانحه ( مراحل پیش ،‌هنگام و پس از وقوع ) ضروری است .
وی اظهار داشت :به منظور آگاهی و شناخت بلایای طبیعی ، ‌گردآوری اطلاعات به صورت مستمر برای تدوین یک برنامه اجرایی موثر است .
وی ادامه داد: شناخت بلایای طبیعی و فرآیند شکل گیری آنها برای آحاد جامعه بویژه برنامه ریزان توسعه در درجه اول اهمیت قرار دارد .
این کارشناس گفت : پیشگیری از تخریب محیط زیست ، شناخت حوادث طبیعی و اجرای
برنامه های مستمر با مشارکت مردم برای کنترل این حوادث در ایران باید در صدر اولویت ها
قرار گیرد.
وی با اشاره به خشکسالی ها و تغییرات جوی طی چند سال گذشته در کشور تاکنون ، تاکید کرد: وقوع این حوادث زنگ خطری برای محیط زیست انسانی و جانوری در ایران محسوب
می شود و نباید از کنار آن به راحتی گذشت .