آب و هوا

      كشور ايران كه در غرب آسيا واقع شده است و مرزهاي شرقي آن تا حدود آسياي مركزي ادامه پيدا مي كند نظر بوضع كوهستاني خود و وجود دريا و سواحل جنوب و شمال دوري نواحي مركزي آن از درياها، نزديكي به دشتهاي وسيع آسيا، وجود كوههاي مرتفع در گرداگرد و در داخله آن يكي از كشورهاي نادر جهان به شمار مي رود كه در آن مي توان انواع آب و هوا را مشاهده كرد. مثلاً از نظر آب و هوائي شمال ايران كه مجاور درياي خزر است از  بركت رطوبت دريا استفاده مي كند و باران كافي در اين سرزمين مي بارد. كرانه درياي خزر از رطوبت كافي برخوردار است، نواحي مركزي را بيابان مي پوشاند و سطح وسيعي از كشور را منطقه استپي فرا گرفته است. در مورد جنگل ايران شادروان مهندس كريم ساعي تقسيماتي بشرح زير قائل بوده است.

1- جنگلهاي شمال: كه به صورت نواري دامنه هاي مشرف به درياي شمال را  مي پوشاند و از آستارا تا گليداغي بجنورد ادامه دارد. جنگلهاي ارسباران در شمال آذربايجان نيز از لحاظ شباهت گونه درختان در اعداد اين جنگلها شمرده مي شوند.

2- جنگلهاي ارس : اين جنگلها در شمال شرقي ايران در امتداد كوههاي بزداغي و يامان داغي و همچنين در دامنه هاي جنوبي رشته جبال البرز توده تنكي تشكيل مي دهند.

3- جنگلهاي بلوط : كه از منطقه سردشت واقع در جنوب غربي درياچه اروميه در امتداد جبال زاگرس و كوههاي بختياري تا فارس ادامه دارد.

4- جنگلهاي پسته : اين جنگلها در نقاط مختلف خراسان، فارس، كرمان و بلوچستان وجود دارند.

5- جنگلهاي گرمسيري : كه در قسمت هاي مجاور خليج فارس و درياي عمان ديده مي شوند.

6- جنگلهاي كويري : بوته زارهائي هستند كه در شوره زارهاي ايران مي رويند.

در فروردين ماه 1341 محمد حسين جزيره اي در تقسيمات جنگلي ايران كه بر اساس طبقه بندي مبتكرانه استاد فقيد كريم ساعي، مختصر تغييراتي داده و تقسيمات جديدي را براي جنگلهاي ايران در نظر گرفت. كه شرح مفصل آن در نشريه تقسيمات جنگلي ايران ذكر گرديده است و در اينجا به طور خلاصه به آن اشاره مي كنيم.

1-  جنگلهاي خشك

2-  جنگلهاي نيمه خشك

3-  جنگلهاي نم پسند

در سال 1348 تره گوبو، و صادق مبين نقشه رويشي ايران را تهيه نمودند و مناطق رويشي ايران را بررسي كردند در اطلس گياهان چوبي ايران ( درسال 1355 ) كريم جوانشير استاد دانشكده منابع طبيعي منقطه ارسباران را به نقشه رويشي ايران اضافه نموده و منطقه ايران و تواراني را به دو قسمت دشتي و كوهستاني تقسيم كرده است. در جغرافياي جنگل ايران نگارنده تلفيق چند جانبه اي از مطالعات و مطالب گذشته نموده و در تشريح و طبقه بندي جنگلي تيپ جنگلها را نيز دخالت داده است، همچنين تقسيمات جنگلي ايران با خطوط اصلي رويشي مطابقت داده و از در هم آميختن آنها تقسيمات خلاصه شده زير حاصل گرديده است.

لازم به ذكر است كه در ذكر مطالب جغرافيايي جنگل ايران از اختصار استفاده شده است، نگارنده تقسيمات جنگلي ايران را به بشرح زير پيشنهاد مي نمايد.

1- جنگلهاي نم پسند : اين جنگلها به نام جنگلهاي كرانه درياي خزر معروفند. ولي اصل جنگلهاي نم پسند در قسمت جنوب غربي درياي خزر قرار      گرفته اند.

2-  جنگلهاي نيمه نم پسند:

الف- جنگلهاي جنوب شرق درياي خزر

ب- جنگلهاي حوضه  ارسباران

3-  جنگلهاي نيمه خشك

الف- جنگلهاي نيمه خشكي پسند پراكنده در ايران

ب- جنگلهاي سلسله جبال زاگرس

4-  جنگلهاي خشكي پسند

5-  جنگلهاي نواحي استپي

الف- مناطق استپي مركزي و شرق

ب- كوهستانهاي مكران

ج- شيب هاي داخلي خشك زاگرس

6-  جنگلهاي كرانه خليج فارس و درياي عمان

جنگلهاي نم پسند يا جنگلهاي كرانه درياي خزر

      اين حوضه داراي آب و هواي بحري است و مولدترين جنگلهاي ايران در آن واقعند اين جنگلهاي سرسبز در شيب هاي شمالي البرز قرار گرفته اند و محيط براي رشد آنها مساعد است. با يك نظر اجمالي مي توانيم جوامع جنگلي را در شيب هاي شمالي البرز به طريق زير طبقه بندي نمائيم.

2000 تا 3000 متر ارتفاع از سطح دريا1) Carpinetum    orientali                  

      كه در مرز يا حد بالايي جنگل موجود است و اغلب به صورت درختچه يافت   مي شود ارزش اقتصادي فراواني ندارد. اين جامعه به عنوان جنگل حمايتي تلقي       مي گردد و از نظر مبارزه با فرسايش خاك اهميت فراواني دارد. اين جامعه بشدت مورد چرا قرار گرفته و به صورت جنگل مخروبه در آمده است، انتهاي اين جامعه به مراتع ييلاقي ختم مي شود.

750 (1000) تا 1600 (2300 )                              2) Fagetum   hyrcanum

      عبارت است از راشستانهاي ايران كه به حق غني ترين و ارزنده ترين جامعه جنگلي به شمار مي آيند و در شرايطي فعلي تركيب اين جنگل به صورت يك        تك گزيني نامنظم است. جنگلهاي راش ايران از اين گونه Fagus orientalis تشكيل شده است. اين جنگلها اصولاً انبوه بوده و ارزش اقتصادي فراواني دارند. در بعضي از جنگلهاي راش ايران در هر هكتار تا حدود 750 متر مكعب چوب درخت سرپا موجود است. جامعه راش شمال ايران را مي توان به چندين بخش كلي و هر بخش را به چندين قسمت جزئي تقسيم كرد. دو بخش عمده اين جامعه   Fagetum – Arctostaphylo كه بر روي خاك سيليس قرار گرفته است. اين جامعه بيشتر در اسالم مي توان يافت.

 400 تا 800 متر ارتفاع از سطح دريا                       3)Rusco- fagetum        

كه بر روي خاكهاي آهكي استوار است و بيشتر آن به طرف شرق جنگلهاي خزر      مي توان يافت و عناصر مشخص كننده آن به ترتيب اشكوب عبارتند از :

a) Fagus   orientalis Lipsky

b) Asperula    odorata Lipsky

50 تا 400 متر ارتفاع از سطح دريا                         4) Querco    carpinetum

در اين جامعه بلند مازو به فراواني موجود بوده و قسمتي از آن در جنگل لوه از توابع گنبد موجود است. اقليم اين جامعه هر چه به طرف شمال شرق پيش برويم خشك تر مي گردد. تيپ جنگل به جامعه Zelkovo Quercetum تبديل مي شود و گونه Zelkova carpinifolia در آن موجود است.

20 تا 50 متر ارتفاع از سطح دريا                                5) Querco   buzetum

جامعه هاي بلوطي كه همراه با شمشاد مي باشد، و امروزه جنگلهاي مخروبه را نشان  مي دهد. كه در بين راه بندر انزلي و آستارا به صورت جنگل مخروبه از اين تيپ      مي توان يافت، گونه هاي اين جامعه به جنگلهاي سوبتروپيكال شباهت دارند. دو اشكوب متمايز اين جامعه مي توان تشخيص داد اشكوب اول از درختان است و اشكوب دوم كه در سطح پائين تر قرار دارد.

لازم به ذكر است كه اين اعداد تا حدودي تقريبي بوده و با شرايط محلي تا اندازه اي فرق مي كنند.

جنگلهاي نيمه نم پسند

الف: جنگهاي جنوب شرق درياي خزر

      باران ساليانه در اين منطقه 600 ميليمتر است و گاهي به 500 ميليمتر مي رسد. راش در اين ناحيه وجود ندارد و جامعه Zelkovo quercetum بيشتر موجود است.       گونه هاي بلند مازو، آزاد ممرز اوجا و همچنين Prunus avium مشاهده مي شود.

بلند مازو يك گونه بومي شرق قفقاز و نواحي هيركاني است، در داغستان و جمهوري آذربايجان حدود باكو موجود است، كه تا ارتفاع 1400 متر از سطح دريا ديده شده و بيشتر در عرصه خاكهاي آهكي موجود است. گونه هاي درختي و علفي متعددي در نواحي جنوب شرق درياي خزر بچشم مي خورد.

ب : جنگلهاي حوضه ارسباران

       اقليم اين حوضه متمايل به جنگلهاي استپي است و جنگلهاي آن تا اندازه اي مشابه جنگلهاي خزري مي باشد.

جنگلهاي نيمه خشكي پسند

      در اين جنگلها بين 300 تا 400 ميليمتر باران مي بارد. در طول دوره زمستان يخبندان كافي دارد. جنگلهاي نيمه خشك ايران مشتمل بر چند تيپ بزرگ است.

الف : جنگلهاي نيمه خشكي پسند پراكنده در ايران:

 جنگلهاي ارس

      جنگلهاي ارس معمولاً روي خاكهاي آهكي قرار دارند و در دامنه هاي جنوبي البرز، و قسمت پراكنده در فارس، كرمان، بلوچستان، لرستان موجود هستند. اين جنگلها يافت مي شوند. و در سطحي بالغ بر 1200000 هكتار بصورت پراكنده گسترده      شده اند.

رستني هاي موجود در جنگلهاي ارس بخصوص در شيب هاي جنوبي البرز:

 ارژن- زرشك- داغداغان- شير خشت- ريش بز- ون– سيب- سياه تلو– بداغ

جنگلهاي زربين

اين جنگلها در دره هاي شيب شمالي البرز در رودبار، منجيل، حسن آباد چالوس،   زرين كل و قلعه فاران گرگان يافت مي شود. اين جنگلها روي خاك مارن آهكي قرار گرفته و بر گسترش گاه اين جنگلها 500 ميليمتر باران مي بارد. زربين مربوط به دوران بين يخچالي است در ساختمان گياهي اين جامعه عناصر مديترانه اي زيادي وجود دارد كه آثار زيادي از خصوصيات رويش مديترانه اي در آن باقي گذاشته اند. اقليم آب و هوائي آن با اقليم مديترانه اي قرابتي نشان مي دهد.

جنگلهاي سرو

اين جنگل سطح كوچكي را در قزقلعه ( علي آباد گرگان ) فرا گرفته. اصل اين گونه مربوط به كشور چين مي باشد. مساحت اين جنگل بالغ بر 120 هكتار بوده كه قسمت عمده اي از آن متاسفانه در گذشته از بين رفته است و علت آن يك آتش سوزي در يك جنگل بوده است. يك گونه تك درختي آن در شهرستان كرج در مسير راه گوهر دشت موجود است كه سن آن بالغ بر 1000 سال مي باشد در قزقلعه علي آباد كتول اين جنگل بر روي خاك آهكي قرار گرفته و همراه گونه هاي زير است.

كركو – ارژن – دغدغك – سرخ وليك – آلوچه- آزاد

جنگلهاي اشكوب بنه

در دامنه هاي پاييني بخش جنوبي البرز و نوارهائي از آن درارتفاع بين 1600- 1800 متر ملاحظه مي شود. گاهي همراه اين درختچه انواع ديگري از جمله درختچه سماق و داغداغان و غيره انتشار پيدا مي كند. اشكوب بنه نيز بشدت مورد چرا قرار گرفته و اغلب مرحله تخريب و انهدام را نشان مي دهد و گاهي به رويش استپي مبدل مي گردد.

در بخش شرقي زاگرس مثلاً در جنوب بم به سمت جيرفت اشكوب نيرومندي از درختاني به قطر 40 سانتيمتر در بين آنها زياد به چشم مي خورد. ارتفاع اين اشكوب  بنه اي بين 1800 تا 2200 متر از سطح دريا متغير است.

اين اشكوب شامل درختچه هاي كم و بيش خار داري است كه به صورت رويشهاي تخريب شده و آسيب ديده از چراي حيوانات درآمده است. در حقيقت بر اثر همين عمل چرا نوعي انتخاب در انواع گياهي به عمل آمده به طوري كه در دامنه هاي جنوبي البرز اشكوب بادام و زرشك يك رويش مشخص را تشكيل مي دهد و نظير اين اشكوب را مي توان در دامنه هاي شمالي زاگرس نيز مشاهده كرد.

ب: جنگلهاي سلسله جبال زاگرس

      جامعه بلوط ايران، سلسله جبال زاگرس كه از سردشت آذربايجان تا قله دنا در فارس ادامه دارد سطح وسيعي را مي پوشاند كه جامعه آن به نام Quercetum persicum ناميده مي شود. آب و هواي نيمه خشكي بر آن حكومت مي كند و نزولات ساليانه اين سلسله جبال در حدود 400 تا 500 ميليمتر مي باشد. جنگلهاي بلوط غرب در گذشته انبوه بوده ولي در سنوات اخير بواسطه ي دخالت انسان جهت ذغال گيري و مصارف ديگر نابوده شده است.

در بعضي دره ها كه خنك تر از ساير قسمت ها مي باشد پايه هاي نسبتاً زيادي از چنار انتشار دارد و چون اين رويش از اشكوب هاي جنگلي مي باشد، لذا مي توان در اين محيط بعضي مخروطيان مقاوم به خشكي را كه بهره اقتصادي بيشتري نيز داشته باشند، وارد كرده و پرورش داد. مضافاً در قسمت هاي شرقي جنگلهاي كردستان موجود است.

اشكوب بخورك

در شيب هاي جنوبي زاگرس بخصوص در ارتفاعات پايين تر از بلوط اين اشكوب را مي توان يافت. در واقع مي تواند كه اين پوشش به حفظ خاك كمك مي نمايد. در اين دامنه هاست كه مي توان برنامه ريزي هاي آبخيزداري را به معني واقعي به اجرا درآورد.

جنگلهاي خشكي پسند

اين جنگلها در مناطق بياباني قرار گرفته اند. شرايط اكولوژي براي رشد رستني ها در اين منطقه به حداقل ممكنه تقليل يافته و گونه هاي نباتي به زحمت مي توانند در آنجا رشد نمايند. به طور كلي مناطق بياباني را در جهان به قرار زير طبقه بندي مي كنند.

1-  بيابانهاي گرم

2-  بيابانهاي سرد

3-  بيابانهاي شوره زار

4-  بيابانهاي با شنهاي روان

5-  بيابانهاي صخره اي

6-  بيابانهايي كه در اثر تخريب حيوانات و انسان به وجود آمده اند.

بر اين جنگلها ساليانه كمتر از 200 ميليمتر باران فرو مي ريزد، ناحيه تحت اشغال اين جنگلها را كه تابستاني بسيار گرم و سوزان دارد را مي توان به مناطق زير تقسيم بندي كرد.

منطقه بيابان آسا:

در اين منطقه ميانگين كمينه ي دماي سردترين ماه سال معمولاً صفر درجه سانتيگراد تنزل مي كند و زمستان آن سرد مي باشد در اين منطقه دو تيپ متمايز زير به چشم   مي خورد.

قيچزار: عناصر اصلي توده رستني را انواع قيچ تشكيل مي دهد. در واقع قيچ يك نوع رويش استپي مي باشد كه با جامعه درمنه وابستگي دارد علاوه بر قيچ گونه Salsola از انواع ديگر مهمتر است.

تاغستان: اين جنگلها بر روي خاكهاي شور قرار گرفته و گاهي بر ريگ روان روان مستقر مي باشند. ( تاغ زرد – تاغ سياه ).

جنگلهاي پسته

جنگلهاي پسته در ايران به صورت پراكنده موجودند. رويشگاه اين جنگلها سطح وسيعي را مي پوشاند. از كوههاي شمالي خوزستان تا كوههاي غربي آذربايجان و حتي شمال شرقي خراسان ادامه دارد گاه نيز تا سرحد پاكستان پيشروي مي نمايد، بنابراين مي توان گفت سطحي پراكنده دارد.

جنگلهاي پسته خواجه كلات در شمال خراسان اهميت خاصي دارد. همراه گونه پسته گونه هاي زير مشاهده مي شود.

ارژن- بادامك – ون – زرشك و ...

جامعه شور پسند:

اين جامعه بر روي خاكهاي شور رشد مي كند و از معروفترين گياهان جوامع شور    مي توان به چند نمونه اشاره كرد.

Salsola     arbuscula pall

Aellenia   glauca aell     

گز

اين جوامع اغلب در قسمت هاي جنوب شرقي ايران در نواحي مرزي افغانستان و پاكستان ديده مي شود و تقريباً يك نوع رويش كويري شن دوست و يا شور پسند    مي باشد. در ايران تقريباً 36 گونه گز وجود دارد كه بيشتر آنها به صورت بوته هاي چوبي و يا درختچه مانند هستند.

جامعه شن دوست

اين جامعه شامل رويشهايي است كه مخصوص زمين هاي شنزار است و به تدريج به شكل ماسه هاي روان در مي آيد ( تپه هاي ماسه اي ) در اين نواحي رويش تا      اندازه اي فقير و به صورت گروههايي در نقاط محفوظ از نيروي باد انتشار دارد.

جنگلهاي نواحي استپي

      عدم وجود جنگلهاي انبوه در مناطق استپي و همچنين به وجود آمدن استپ دلائل متعددي دارد كه عامل آب و هوائي يكي از عوامل مؤثر به شمار مي آيد و همچنين خاكهاي تحت الارض سخت رسي در اين مناطق عامل اساسي خواهند بود. در طي قرون متمادي قبايل زيادي در اين مناطق براي استفاده دام داري به تخريب رستني ها پرداخته و باقيمانده ي جنگلهاي سابق بودند.

الف : قسمتي از نواحي استپي ايران در كوهستانهاي مركزي و شرقي كشور است.

ب : در مكران بخصوص در جنوب شرقي ايران سطحي را استپ مي پوشاند با وجود ارتفاع بيشتر از 1000 متر در نواحي كوهستاني آن باران ساليانه بين 200 تا 300 ميليمتر است.

ج : در بعضي نقاط شيب هاي جنوبي زاگرس استپ هاي خشك مشاهده مي شود.

به طور كلي جامعه استپي درمنه و گون در ايران فراوانند.

جنگلهاي كرانه خليج فارس و درياي عمان

      دشت وسيع خوزستان سطح بزرگي را از ايران مي پوشاند و مناطق جلگه اي خوزستان بالغ بر 40 هزار كيلومتر مربع است. كرانه خليج فارس و درياي عمان سطح بزرگي است كه اهميت فراواني دارد. از نظر آب و هوائي سوبتروپيكال بوده و اصولاً فصل يخبندان ندارد. باران آن زمستانه و بين 150 تا 300 ميليمتر مي باشد.

منطقه ي گرمسير

      ميانگين كمينه دماي سردترين ماه سال در اين منطقه معمولاً از صفر درجه سانتيگراد تنزل نمي نمايد و زمستان آن معتدل است. اين جنگلها معمولاً در جنوب واقع هستند و داراي چند تيپ متمايز مي باشند.

الف: منطقه ي بياباني خوزستان كه باران ساليانه آن كمتر از 200 ميليمتر مي باشد.

ب: منطقه ي خشك خوزستان كه باران ساليانه آن كمتر آن حدود 200 ميليمتر و ارتفاع منطقه از سطح دريا كمتر از 900 متر مي باشد.

د: منطقه ي دامنه هاي كوهستاني خوزستان ارتفاع بين 900 تا 1500 متر.

ه : منطقه ي ميان بند خوزستان ارتفاع بين 1500 تا 2000 متر و منطقه ي كوهستاني .

الف : منطقه ي بياباني

از نظر گياهي اين منطقه بسيار فقير بوده و گونه هاي زير در آن مشاهده مي شود:

Tamarix        Macrocarpa Bge                                    

Scirpus          romanus                             

Cyperus         sp                      

ب: منطقه ي نيمه خشك

كه از طرف جنوب غربي به سوسنگرد و جنوب اهواز متصل مي شود و از طرف شمال شرقي تا نزديكي دزفول ادامه دارد.

گونه هاي موجود آن عبارتند از :

Paliurus  spina  Christi Mill

Tamarix   stricta  Boiss

ج: منطقه ي خشك خوزستان

كه داراي عناصر گياهي ناهمگن و گونه Cymbopogon ، Hyparrhenia در ارتفاعات جلگه اي آن موجود است. گونه ي زير را در اين مناطق مي توان يافت.

Amygdalus    scoparia spach

در ته دره ها گاه گونه هاي ديگري را مي توان يافت كه عبارتند از:

Populus   euphratica Oliv

Tamarix   sp           

د: منطقه دامنه هاي كوهستاني

اين منطقه روي شيب هاي دامنه ( بخصوص در حوضه كرخه) واقع شده است.     گونه هاي زير در اين نواحي پراكنده شده اند كه عبارتند از:

Celtis    Caucasica Willd

Acer      Cinerascens

ه: منطقه ميان بند خوزستان

اين منطقه در شمال غرب خوزستان قرار گرفته است. در اين نواحي Astragalus،Acanthophyllum موجودند.

و: منطقه كوهستاني

اين منطقه در نواحي كوهستاني قرار گرفته و به طور گلي نواحي مرتعي به حساب مي آيد. گونه هاي جنگلي بندرت و به صورت پراكنده موجودند كه عبارتند از:

Celtis                    tournefortii Lam

Amygdalus           eleagnifolia        S

Pyrus                    syriaca  Boiss

جنگلهاي گرمسيري ماندابي

گونه هاي جالب توجه آن درختچه اي است به نام حرا. ( به طور كامل در مطلب جنگلهاي مانگرو توضيح داده شده است )

جنگلهاي گرمسيري يا رويشهاي خليجي

كه با عنصر Christi-Ziziphus spina  مشخص بوده و اين رويشها از قصر شيرين شروع شده و سواحل خليج فارس را در خوزستان طي كرده و تا قسمت هاي شمالي بندرعباس پيش مي رود. در اين بخش اقليم آب و هوائي به سوي اقليم گرمسيري گرايش پيدا مي كند. در حالي كه در بيشتر بخش خوزستان كه جزء يك منطقه هستند اقليم بري بسيار خشك وجود دارد. تسلط اقليم گرمسيري بر قسمت اعظم اين ناحيه طوي است كه خرما در آن بخوبي رشد مي كند. سطح خاك اين منطقه در غالب نقاط آهكي مي باشد چيرگي يا وفور گياه جغجغه در اين ناحيه  عامل چشم گيري بوده، معذالك اين گونه تا حوالي تهران نيز پيش مي رود. گياهان زير از عناصر فراوان اين منطقه مي باشد.

Fortuynia       aucheri

Limonium      thouini

Populus          euphratica Oliv

رويشهاي ساحل عماني

اين رويشها نيز گرمسيري بوده و منطقه گرم و خشكي را اشغال مي كنند و فقط به سمت سواحل خليج فارس درياي عمان رطوبت بيشتري دارا مي باشند. كوهها در اين منطقه فاقد رويش بوده و غالباً از طبقات آتشفشاني تشكيل يافته اند و گونه هاي مهم آن عبارتند از:

كرت – اسكبنيل – ناترك – پرخ ...

« در باب جغرافياي جنگلهاي ايران، از تحقيقات استاداني چون:

احمد پارسا، محمد حسين جزيره اي، احمد قهرامان، حبيب الله ثابتي، صادق مبين، ولادوتره گوبو منبع و مآخذ نويسنده بوده است.

 

 

 

 

منبع

http://s-vahdati.blogfa.com

دكتر احمد مصدق، جنگل شناسي، انتشارات دانشگاه تهران
 

تهیه کننده : صدیقه محسنی  

sedigheh_kavir@yahoo.com

 

نظرات شما عزیزان: