در تاريخ 23 دي ماه 1389، كارگاه يك روزه اي با عنوان «آينده‌پژوهي فناوري و صنعت، در حوزه انرژي» توسط پژوهشكده سياستگذاري علم، فناوري و صنعت دانشگاه صنعتي شريف و به استادي دكتر عباس ملكي برگزار گرديد. ارزيابي سناريوهاي محتمل آينده انرژي جهان، يكي از موضوعاتي بود كه در اين كارگاه مورد ارائه و بررسي قرار گرفت. آنچه در ادامه ميخوانيد، خلاصه اي از اين ارائه ميباشد [1]:
چشم انداز انرژي جهان [2]، گزارشي از وضعيت فعلي سيستم انرژي جهان است كه در هر سال ارائه ميشود. اين گزارش علاوه بر بررسي وضعيت فعلي، به ارزيابي روند تغييرات در دهه هاي بعد نيز ميپردازد و براي اين منظور از ابزار سناريو بهره ميگيرد. چشم انداز انرژي جهان در سال 2035، به ميزان بسيار بالايي به خط مشي ها و سياستهاي اجرايي دولتها، و همچنين تاثيراتي كه اين سياستها بر روي تكنولوژي، قيمت، و هزينه ارائه انرژي و رفتار مصرف كنندگان دارد، وابسته است
دو چالش عمده در تدوين سناريوهاي سيستم انرژي جهان عبارت اند از: 1- تغييرات آب و هوايي، و 2- مسئله امنيت انرژي. منظور از چالش اين است كه اين دو مسئله، نقشي اساسي و محوري در جهت گيري سياستهايي دارند كه در تدوين سناريوها پيگيري ميشوند.
در مطلب پيش رو سعي شده است تا سناريوهاي آينده انرژي جهان كه به تفصيل در گزارش چشم انداز انرژي جهان سال 2010 مورد بحث قرار گرفته است، به طور اجمالي مورد ارزيابي قرار گيرد.
عدم قطعيتها در مورد آينده انرژي جهان
در تدوين هر سناريو، يكي از مهمترين گامهاي اوليه، مشخص كردن عدم قطعيتهايي است كه رويارويي با آنها در آينده بسيار محتمل است. در مسئله انرژي نيز مسائل مهم و فراواني وجود دارند كه روند تحولات آنها، قابل پيش بيني نبوده و در واقع نسبت به اين مسائل، عدم قطعيت وجود دارد. از جمله اين مسائل ميتوان به موارد زير اشاره كرد:
1- قابليت بازيابي مخازن نفتي
2- رشد اقتصادي كشورها
3- توسعه تكنولوژيهايي كه كاهش انتشار كربن را به همراه دارند
4- تغيير در سيستم ناكارآمد يارانه هاي پرداختي به سوختهاي فسيلي
5- نقش منابع انرژي تجديدپذير
6- نقش منطقه خزر
7- رشد جمعيت
معرفي سناريوهاي مورد بررسي در چشم انداز انرژي جهان
روند و سطح مصرف انرژي در دنيا، تحت عنوان سه سناريو، در چشم انداز انرژي جهان سال 2010 مورد بحث قرار گرفته است. البته با توجه به اصول سناريوسازي، تصميم بر پايه سه سناريو، چندان مطلوب نيست، زيرا در عمل به خلق سه سناريوي خوش بينانه، بدبينانه و ميانه مي انجامد و اين مسئله همانند يك تله عمل ميكند زيرا فرد در نهايت، سناريوي ميانه را به عنوان محتمل ترين سناريو انتخاب خواهد كرد.
با اين حال، آنچه در اين چشم انداز به عنوان رويه در پيش گرفته شده است، تدوين سه سناريو بوده است. اين سناريوها از نقطه نظر سياستهاي انرژي و محيط زيستي با يكديگر متفاوت ميباشند.
اولين سناريو كه دراينجا به شرح آن ميپردازيم، سناريوي «روند فعلي [3]» است. اين سناريو، سناريوي بدبينانه ميباشد، از اين حيث كه مبناي اين سناريو، اين موضوع است كه هيچ تغييري در سياستهايي كه كشورها در حال حاضر در پيش گرفته اند، ايجاد نشود. بنابراين در اين سناريو:
- هيچ طرحي براي كاهش ميزان كربن در حال توليد انديشيده نشده است.
- برنامه اي براي كاهش يا حذف يارانه هاي انرژي در نظر گرفته نشده است.
- انرژي هاي تجديدپذير، فرصتي براي رقابت با منابع انرژي موجود يعني نفت، گاز، و ذغال سنگ پيدا نميكنند.
سناريوي دوم، به سناريوي 450 [4] معروف است. نامگذاري اين سناريو به سناريوي 450 بر مبناي توافق و قراري است كه طي نشست سازمان ملل متحد در كپنهاگ در دسامبر 2009 مدون گرديد و طي آن كشورهاي عضو OECD، كه بيشترين ميزان انتشار گازهاي گلخانه اي را دارند، به همراه ساير كشورهاي متحد، متعهد شدند كه تا سال 2035، حداكثر ميزان افزايش 2 درجه سانتگراد را در روند افزايش دماي كره زمين (ناشي از فعاليتهاي صنعتي) بپذيرند. از نظر زيست محيطي، حداكثر افزايش دماي 2 درجه سانتگراد در دماي كره زمين، به معناي حداكثر حد مجاز 450 ppm دي اكسيدكربن در گازهاي گلخانه اي موجود در اتمسفر است. در اين ميان، سناريوي 450 بيان ميكند كه سيستم انرژي جهان، براي رسيدن به اين هدف، چگونه ميتواند عمل كند؛ اگرچه با توجه به امكانات و تكنولوژيهاي موجود، رسيدن به اين هدف تا حدودي ناممكن به نظر ميرسد. كاهش انتشار CO2 تا ميزاني كه براي سال 2020 اعلام شده است، قابل دستيابي است، اما دستيابي به مقدار 450 ppm سخت، پرهزينه و حتي شايد ناممكن باشد. بنابراين در اين بررسي، اين سناريو، سناريوي خوش بينانه خواهد بود.
سناريوي آخر، سناريوي «سياستهاي جديد [5]» است كه بر پايه اجراي محتاطانه توافقات، برنامه ها، و تدابيري كه در نشست سازمان ملل در كپنهاگ تصويب شد، شكل گرفته است. سياستهاي كلي كه بر طبق اين توافقات دنبال ميشوند، عبارتند از:
1- توافق و تعهد دولتها براي كاهش انتشار گازهاي گلخانه اي
2- طرح حذف يارانه هاي انرژي
در صورت تحقق اين سناريو، انتشار گازهاي گلخانه اي تا سال 2015 همچنان افزايش مي يابد ولي اين انتشار در سال 2015 به ميزان پيك خود رسيده و از آن پس تا سال 2035 روندي كاهشي در پيش خواهد گرفت؛ اگرچه به ميزان مورد نظر در سناريو 450 نخواهد رسيد. براساس اين سناريو در نهايت، ميزان انتشار گازهاي گلخانه اي در اتمسفر به عدد 650 ppm دي اكسيدكربن خواهد رسيد و كره زمين افزايش، دماي سه و نيم درجه سانتيگراد را تجربه خواهد كرد.
پيش بيني قيمت نفت بر اساس سناريوهاي مختلف
قيمتها بايد به گونه اي تغيير كنند كه بازار نفت، كه در هر يك از سناريوها متفاوت از ديگري است، در حالت تعادل نگه داشته شود.
شكل 1 : قيمت جهاني انرژي نفت به تفكيك سناريوها
منبع: چشم انداز جهاني انرژي سال 2010 (IEA - World Energy Outlook 2010)
با توجه به شكل، در سناريوي «سياستهاي جديد»، قيمت متوسط واردات نفت خام IEA به نرخ پايه سال 2009، به 113 دلار براي هر بشكه در سال 2035 ميرسد. اين مقدار براي سناريوي «روند فعلي» به ميزان بالاتري معادل 135 دلار براي هر بشكه در سال 2035 خواهد بود. همچنين قيمتها در سناريوي «450» مشخصاً پايين تر خواهد بود. در اين سناريو، تقاضا به ميزان كمتري رشد خواهد داشت، اگرچه قيمت نفت با توجه به اينكه تقاضاي آن در سال 2015 به ميزان ماكسيمم خود ميرسد، تا سال 2020 به 90$ رسيده و از آن پس كاهش خواهد يافت. در اين سناريو، تقاضاي نفت و پيك عرضه به جاي اثرپذيري از محدوديتهاي زمين-شناسي، به طور كامل توسط سياستها و خط مشيهاي فوق الذكر تعيين ميشود.
بنابراين، هر چقدر نقش چالشهاي آب و هوايي ضعيفتر باشد، ريسك كمبود نفت بيشتر و هزينه اقتصادي براي كشورهاي مصرف كننده بالاتر خواهد بود.
روند تحولات تقاضاي اوليه جهاني نفت بر اساس سناريوهاي مختلف
تفاوتهايي اساسي در روند تحولات تقاضاي نفت، بر اساس هر يك از سه سناريوي مطرح شده وجود دارد.
شكل 2 : تقاضاي جهاني نفت به تفكيك سناريوها1861
منبع: چشم انداز جهاني انرژي سال 2010 (IEA - World Energy Outlook 2010)
با توجه به شكل، در سناريوي «سياستهاي جديد»، تقاضا به روند رو به رشد خود ادامه ميدهد تا جاييكه در سال 2035 به مقدار 99 ميليون بشكه در روز ميرسد. بر اساس اين سناريو، اقدامات انجام شده در جهت كارآتر كردن مصرف نفت از يك طرف، و تغيير رويه به سمت مصرف سوختهاي ديگر با قيمتهاي بالاتر (ناشي از افزايش قيمتها در بازار بين المللي؛ كاهش يارانه هاي انرژي در برخي كشورهاي بزرگ مصرفي؛ و افزايش ماليات بر محصولات نفتي به ويژه در كشورهاي غير OECD) از طرف ديگر، تا حدي افزايش تقاضا در بخش حمل و نقل را تعديل ميكند و به اين ترتيب ميزان تقاضا بر پايه اين سناريو، از مقدار تقاضاي پيش بيني شده توسط سناريوي «روند فعلي» كمتر خواهد بود.
همچنين با توجه به شكل، در سناريوي «روند فعلي»، تقاضاي نفت با سرعت بيشتري افزايش مي يابد و در سال 2035 به مقدار 107 ميليون بشكه در روز ميرسد. در اين روند، تحليلهاي صورت گرفته نشان ميدهد كه نرخ افزايش در ظرفيت توليد، نسبت به قيمتها بي تغيير است چراكه ظرفيت توليد، به دليل شيب تند در كاهش ميزان برداشت از ميادين موجود (به ويژه در كشورهاي غير OECD)، مشكلات دسترسي به منابع توسعه نيافته، و محدوديتهاي نقل و انتقال، محدود خواهد شد. از سوي ديگر، افزايش سهم بخش حمل و نقل از كل تقاضاي نفت، منجر به كاهش حساسيت مقدار تقاضا به قيمتها ميشود، چراكه جايگزينهاي موجود براي سوختهاي پايه نفتي متداول، به سختي توان رقابت در زمينه حمل و نقل را دارند.
در نهايت نيز، در سناريوي 450، تقاضا در سال 2015 به يك مقدار ماكسيمم برابر 88 ميليون بشكه در روز رسيده و پس از آن با سرعت ثابت كاهش مي يابد تا به مقدار 81 ميليون بشكه در روز در سال 2035 ميرسد.
بطور كلي، انتظار ميرود فعاليتهاي اقتصادي، همچنان محرك اصلي در تقاضاي نفت در تمامي مناطق و در تمامي سناريوها باقي بمانند. اما اين نقش، در سناريوي «سياستهاي جديد» و تا حد بيشتري در سناريوي 450، ضعيف تر خواهد بود. به طور متوسط از سال 1980، هر 1% افزايش در توليد ناخالص داخلي در دنيا با افزايش 0.3 % در تقاضاي نفت اوليه همراه بوده است. نسبت اين دو كميت، كه «شدت انرژي اوليه» ناميده ميشود، از دهه 1970 تاكنون، به صورت تصاعدي افت چشمگيري داشته است.
روند تحولات عرضه جهاني نفت بر اساس سناريوهاي مختلف
عرضه نفت در هر يك از سه سناريو، خط سيري مشابه روند تغييرات تقاضا طي خواهد كرد.
شكل 3 : عرضه جهاني نفت خام به تفكيك سناريوها1861
منبع: چشم انداز جهاني انرژي سال 2010 (IEA - World Energy Outlook 2010)
با توجه به شكل، در سناريوي «سياستهاي جديد» كل توليد نفت به 96 ميليون بشكه در روز در سال 2035 ميرسد. روند توليد در سناريوي «روند فعلي» نيز تا سال 2035 به رشد خود ادامه ميدهد اگرچه اين روند، در نيمه دوم دوره مورد بررسي، كند ميشود. اما در سناريوي 450، توليد تا پيش از سال 2020 به نقطه اوج خود ميرسد و سپس تا سال 2035 به طور پيوسته و يكنواخت كاهش مي يابد.
به نظر ميرسد در سناريوي 450، سياستهاي تاثيرگذار در كاهش انتشار گازهاي گلخانه اي، رشد تقاضاي نفت را در جهت عكس رانده و منجر به كاهش قيمت نفت، كاهش سرمايه گذاري در ميادين نفتي غيرمتداول، يك افت نهايي در توليد نفت تا سال 2020، و پس از آن تداوم اين افت با شتابي بيشتر ميشود. در اين سناريو، با توجه به كاهش ميزان توليد ميادين موجود، پس از رسيدن اين ميادين به نقطه اوج و پير شدن، و كاهش نرخ جريان توليد آنها، به ظرفيتها و ذخاير جديدي بيشتر از ميزان افزايشي كه در مقدار كل توليدات نفتي جهان انتظار ميرود، نياز احساس ميشود.
با توجه به نمودارهاي فوق و به ويژه منحنيهاي مربوط به سناريو 450، اين پيام به روشني دريافت ميشود كه اگر دولتها، در تشويق به استفاده بهتر و كارآتر از نفت و توسعه انرژيهاي جايگزين، قوي تر ظاهر شوند ممكن است تقاضا براي نفت پايين بيايد. به اين ترتيب، يك پيك در روند عرضه نفت ايجاد ميشود كه مفهوم آن افزايش طول عمر ذخاير است.
در انتها با ارزيابي نقش دو عامل مهم از بين «عدم قطعيت هايي» كه در ابتدا نيز به آنها اشاره شد، بحث خود را درباره اين موضوع خاتمه ميدهيم.
نقش منطقه خزر
مهمترين نقش اين منطقه، در افزايش امنيت انرژي است زيرا با توجه به حجم ذخايري كه در اين منطقه وجود دارد، اگر اين ذخاير به بهره برداري برسند، هم توليد نفت اين منطقه و هم توليد گاز آن، بسيار چشم گير خواهد بود. اما موانع باالقوه اي بر سر راه اين طرح وجود دارد:
1- پيچيدگيها و سختيهايي كه در مسئله سرمايه گذاري در اين منطقه وجود دارد.
2- «شبكه خط لوله»اي كه براي رساندن نفت و گاز اين مخازن به مناطق قابل بارگيري و يا به محلهاي مصرف، مورد نياز است بايستي از كشورهاي متعددي عبور كند و به همين دليل مسائل ژئوپليتيك بسياري در اين زمينه مطرح خواهد بود.
نقش يارانه هاي انرژي
مسئله يارانه هاي انرژي، همواره معضل بزرگي بوده است. اين يارانه ها موجب مصرف غيرعاقلانه و بي رويه، تخصيص ناكارآمد منابع، انحراف بازار از قيمتهاي واقعي، و كاهش قدرت رقابت انرژيهاي تجديدپذير و ديگر تكنولوژيهايي كه ميزان كربن كمتري منتشر ميكنند، ميشود.
به اين ترتيب، استراتژي حذف يارانه هاي انرژي منجر به افزايش امنيت انرژي و حفظ منابع، كاهش انتشار گازهاي گلخانه اي و آلودگي هوا، و منافع اقتصادي فراواني خواهد شد.
منبع:
Birol, Fatih & Cooperators; IEA - World Energy Outlook 2010
[1] اين بخش از كارگاه، توسط خانم زويا بنان، دانشجوي دانشكده مهندسي انرژي دانشگاه صنعتي شريف ارائه گرديد.
[2] World Energy Outlook
[3] Current Policies Scenario
[4]Scenario 450
[5]
[1] اين بخش از كارگاه، توسط خانم زويا بنان، دانشجوي دانشكده مهندسي انرژي دانشگاه صنعتي شريف ارائه گرديد.
[2] World Energy Outlook
[3] Current Policies Scenario
[4]Scenario 450
[5] New Policies Scenario
نظرات شما عزیزان:
از زحمات شما صمیمانه تشکر میکنم و امیدوارم موفق باشید
پاسخ:نظر لطف شماست و وظیفه ی من از شما متشکرم منتظر انتقادهایتان هستم
